«هر انسان ۵ نیاز اساسی دارد که عبارتند از: اکسیژن، آب، غذا، خواب و تلفن هوشمند!» این عبارتی است که احتمالا در کتاب‌های علوم کودکان نسل‌های آینده نوشته خواهد شد. شما یادتان می‌آید تلفن همراه هوشمند از چه زمانی وارد بازار شد؟ سال‌های زیادی از ورود موبایل‌ها به زندگی انسان‌ها نمی‌گذرد، اما امروزه تبدیل به یک نیاز اساسی برای ما شده است.
جذابیت گوشی‌های موبایل غیرقابل انکار است. اگر یک روز در شهرهای بزرگ ایران یا جهان، گوشی همراه نداشته باشید احتمالا برای انجام هر کاری احساس ناتوانی و کلافگی خواهید کرد. زندگی کودکان امروزی از لحظه تولد تا بزرگسالی با ابزارهای هوشمند عجین شده است.
کودک شما احتمالا قبل از این که حرف بزند، دستش را به منظور گرفتن تلفن همراهتان دراز می‌کند. سوال این جا است که یک کودک خردسال از موبایل‌های هوشمند چه می‌خواهد؟ جواب ساده است: بازی! بازیهای جذاب گوشی همراه، درست با مرکز لذت مغز ارتباط برقرار می‌کنند و این دقیقا همان چیزی است که تمام موجودات کره‌زمین می‌خواهند، حتی گربه‌ها! علاوه بر این جالب است بدانید تاثیر بازیهای آموزشی موبایلی، در رشد شناختی کودکان موضوعی اثبات شده است.
در این صورت موافق باشید یا نباشید، نمی‌توانید فرزندتان را در یک فضای ایزوله نسبت به موبایل و بازی‌هایش بزرگ کنید. در عین حال نمی‌توانید بگذارید آن‌ها در این محیط غرق شوند. در این مقاله به این موضوع می‌پردازیم که چگونه می‌توان تعادلی را ایجاد کرد که به بچه‌ها اجازه می‌دهد با دستگاه‌های تلفن همراه بازی کنند بدون این که به بازی معتاد شوند؟ با ما در ادامه این مطلب همراه باشید.
۱- برای کاهش علاقه شدید کودک به موبایل،گوشی را برای کودکان زیر ۲ سال ممنوع کنید
هر چقدر سن کودک در زمان شروع بازی با گوشی کمتر باشد، زودتر وارد چرخه منتهی به وابستگی به موبایل خواهد شد. بچه‌هایی که به مزه غذاهای فست فود عادت می‌کنند، اشتها و علاقه‌شان به خوراکی‌های سالم را از دست می‌دهند. با الگویی مشابه، بچه‌ها به انجام دادن سرگرمی‌های خاصی عادت می‌کنند.
آن دسته از کودکان که در سنین اولیه به انجام بازیهای فیزیکی عادت می‌کنند، بیشتر احتمال دارد که به نوجوانانی شاد و خوشحال تبدیل شوند. از سوی دیگر، دسته‌ای که زودتر از ۱۸ ماهگی در معرض بازیهای موبایل قرار گرفته‌اند و مسیر ترشح دوپامین در مغزشان فعال شده است، سرگرمی‌های دیگر را خسته‌کننده می‌دانند. این دقیقا اتفاقی است که منجر به علاقه شدید کودک به بازی با موبایل می‌شود.
نوزادان تا حدود ۱۸ ماهگی (در بعضی منابع گفته شده تا ۲ سالگی) نباید در معرض رسانه‌ها و گوشی‌های موبایل و بازی‌هایش قرار گیرند، مگر برای تماس‌های ویدئویی که شبیه یک ارتباط و تعامل انسانی است! وقتی فرزندتان را زودتر از این سن، با تلفن همراه و بازیهای موبایلی آشنا می‌کنید، ممکن است پدیده آسیب‌زای وابستگی کودک به موبایل اتفاق بیفتد و او روی هیچ‌چیز دیگری برای یادگیری تمرکز نکند.
حتی وقتی اپلیکیشنی برای این سن معرفی می‌شود باید مقدار استفاده از آن را به حداقل برسانید و همچنین باید بررسی کنید که محتوای آن، باکیفیت و دارای ارزش آموزشی یا تاثیر مثبت در رشد کودک باشد. هنگامی که کودک در حال استفاده از گوشی است، بهتر است کنارش بنشینید و با هم آن را تماشا کنید تا بتوانید به او کمک کنید تا بفهمد چه چیزی روی صفحه است.
۲-از جذابیت تلفن همراه برای کودکان استفاده بهینه کنید
نسل پدر و مادرهای امروزی در سنین کودکی با وسایل الکترونیکی مانند موبایل و تبلت در ارتباط نبوده‌اند. بنابراین شاید ما به عنوان نسلی قدیمی‌تر متوجه نشویم که چرا بچه‌ها دوست دارند وقت خود را در این جهان بگذرانند. خودتان را مقصر ندانید، ماهیت بازیهای گوشی‌های هوشمند است که برای بچه‌ها جذابیت دارد، اما چرا از این جذابیت برای فعالیت‌های آموزشی به بچه‌ها بهره نبریم؟ به طور مثال شما می‌توانید انواع هوش در کودکان را با استفاده از بازیهای تلفن همراه تقویت کنید. در این صورت شما به صورت هوشمندانه و غیرملموس کاربری موبایل را برای فرزندتان تغییر می‌دهید و او در واقع به جای پر کردن وقتش با بازیهای عادی این زمان را صرف ارتقای مهارت‌هایش خواهد کرد. ما در مقاله «بازیهای تقویت هوش برای کودکان» به‌طور مفصل به این موضوع پرداخته‌ایم و بازی‌هایی را به همین منظور معرفی کرده‌ایم. این کار مانع از اعتیاد کودک به گوشی می‌شود.
۳-درباره مدت زمان بازیهای موبایلی کودکان تصمیم بگیرید
اگر بخواهید هر وقت که بچه‌ها در بازی کردن زیاده‌روی می‌کنند؛ با دعوا و تنبیه آن‌ها را مجبور کنید از بازی دست بکشند، با مقاومت آن‌ها روبهرو خواهید شد. این لجبازی و سرسختی به دلیل مشخص نبودن قوانین رخ می‌دهد. بنابراین بهتر است قبل از بروز وابستگی کودک به موبایل، خودتان را برایش آماده کنید. بهترین راه‌‌حل این است که متناسب با سن کودک و شرایط او، محدودیت زمانی برای کار کردن با تلفن هوشمند ایجاد کنید. اگر در این مورد اطلاعات کافی ندارید پیشنهاد می‌کنیم به مقاله «مدت زمان استفاده از موبایل در هر سنی چقدر است؟» مراجعه کنید.
به طور مثال اگر فرزند شما در سن مدرسه است و کلاس‌های درس او به صورت مجازی برگزار می‌شوند، میزان ساعت کلاس‌ها را محاسبه کنید و زمانی معقول، برای بازی کردن یا تماشای ویدئوهای مورد تاییدتان را به آن اضافه کنید و به او توضیح دهید هر روز همین میزان ساعت می‌تواند از گوشی استفاده کند نه بیشتر! با این روش، والدین می‌توانند یک روال ثابت را برای کودک ایجاد کنند و مانع از اعتیاد کودک به گوشی همراه شوند. این کار یکی از راهکارهای کلیدی برای مدیریت زمان استفاده از گوشی در کودکان است.
دقت کنید پدر و مادر هر دو باید در فرایند ایجاد و اعمال قانون برای بازی کردن کودک دخیل باشند. اگر این وظیفه به گردن یکی از والدین بیفتد، ممکن است او، محبوبیتش را نزد فرزندان، از دست بدهد. همچنین وقتی یک قانون را برای خانه وضع می‌کنید همه اعضا باید از آن پیروی کنند. اگر کودک متوجه شود که پدرش هنگام بازی با دوستانش این موضوع را در نظر نمی‌گیرد هرگز محدودیت‌های استفاده از تلفن همراه را جدی نمی‌گیرد.
سرویس‌ها و اپلیکیشن‌های مختلفی نیز برای اعمال این قوانین محدودیتی طراحی شده‌اند که کار پدر و مادرها را آسان‌تر کرده‌اند. شما می‌توانید این اپلیکیشن‌ها را در اینترنت به راحتی پیدا کنید.
۴-برای کاهش وابستگی کودک به گوشی، عواقب نقض قانون‌های موبایلی را توضیح دهید
مانند هر قانون دیگری که وضع می‌شود، این احتمال مطرح است که قانون زمان استفاده از موبایل، نیز زیر پا گذاشته شود. برای کاهش وابستگی کودکان به گوشی، نیاز است، همان ابتدای ایجاد قوانین، به اعضای خانواده خود توضیح دهید که در صورت تخطی، چه اتفاقی می‌افتد. سعی کنید تبعات پیروی نکردن از قوانین، منطقی، ساده و روشن باشند. مثلا اگر کودک از قانون ساعت‌های مشخص بازی با موبایل، پیروی نکند، یکی از ۳ زمان بازی در هفته را از دست خواهد داد. این کار هم باعث می‌شود کودکان این قوانین را جدی بگیرند و هم یکی از تکنیک‌های آموزش مسئولیت‌پذیری به کودکان به شمار می‌رود.
۵-از بازیهای موبایلی برای ساکت کردن بچه‌ها استفاده نکنید
بیشتر والدین از بازیهای گوشی همراه، برای پرت کردن حواس کودکان استفاده می‌کنند، به عنوان مثال هنگام غذا دادن، لباس پوشیدن، ترک کردن یواشکی او، مریضی و درد، عصبانیت. همان‌طور که همه ما می‌دانیم بازیهای موبایلی مثل یک پستانک می‌توانند در آرام نگه داشتن کودکان مفید باشند، اما این نباید تنها راهی باشد که آن‌ها یاد می‌گیرند آرام بمانند و حواسشان را از هر محرک آزاردهنده‌ای پرت کنند. در واقع این کار منجر به اعتیاد کودکان به گوشی همراه در زمان‌های ناراحتی می‌شود.
والدین باید به فرزندشان بیاموزند که چگونه احساسات خود را شناسایی و مدیریت کند. این مدیریت می‌تواند شامل آموزش کنترل خشم در کودکان ، خود آرام‌سازی، مهارت حل مساله و راهبردهایی برای مقابله و کنترل احساسات چالش‌برانگیز باشد. آرام نگه داشتن کودکان با موبایل باعث اعتیاد آن‌ها به گوشی شده و در آموختن این مهارت‌ها اخلال ایجاد می‌کند.
۶-علاقه شدید کودکان به گوشی را با جایگزینی فعالیت‌های جسمانی، کم کنید
واقعیت این‌جاست که هیچ فعالیتی به پای بازی جسمانی در فضای آزاد نمی‌رسد. حضور در طبیعت و محیط آزاد، تمام حواس پنج‌گانه کودکان را تحریک می‌کند و برای رشد ذهنی و جسمی آن‌ها ضرورت دارد. زمانی در هفته را برای فعالیت‌های بیرون از منزل در نظر بگیرید تا کودکان بتوانند از عضلات خود استفاده کنند و زیر نور خورشید به فعالیت بپردازند. مطمئن باشید وقتی این نوع برنامه‌ها در برنامه هفتگی خود بگنجانید، فرزندتان کم‌کم از گوشی فاصله می‌گیرد.
در واقع، ورزش و بازیهای خارج از خانه، دقیقا نقطه مقابل بازی با موبایل هستند و بر روی انجام حرکات با عضلات بزرگ بدن تمرکز دارند. در نتیجه علاقه شدید کودک به بازی با گوشی را تعدیل می‌کند. مقاله «فواید ورزش برای کودکان» اهمیت این نوع فعالیت‌ها را برای فرزند شما توضیح می‌دهد.
۷- برای دور کردن کودک از گوشی، مزایای ارتباطات حضوری را یادآور شوید
هر بار که کودک را در یک فعالیت اجتماعی و تعامل با بزرگترها و یا همسالانش شرکت می‌دهید به او مزایای این نوع ارتباط را توضیح دهید. مثلا: «دیدی اومدیم پیش مامان‌بزرگ و بابابزرگ چه خوشحال شدن تازه کلی‌ام واست قصه گفتن و باهم قایم موشک بازی کردیم. خوش به حالت چه خوراکیای خوشمزه‌ایم واست کنار گذاشته بودن. اگه می‌موندیم خونه و باهاشون ویدئوکال می‌کردیم یا با گوشی بازی می‌کردیم، انقد بهمون خوش نمی‌گذشت تازه نمی‌تونستیم بهشون کمک کنیم گلای باغچه‌شونو بکارن».
این کار باعث می‌شود بچه‌ها بتوانند در هر موقعیت، مزایای ارتباط حضوری را بررسی کنند و برای چشیدن طعم لذت آن مشتاق باشند. مرور این مزایا در دور کردن کودک از گوشی موثر است. حتی می‌توانید تعاملات اجتماعی را برای آن‌ها جذاب کنید مثلا برگزاری یک دورهمی دوستانه با کودکان همسن و سال و والدینشان، ایده جالبی به نظر می‌رسد. تحقیقات نشان داده علت بسیاری از مشکلات گفتاری و ارتباطی کودکان نیز محروم شدن از ارتباطات حضوری، جایگزین شدن چت و صحبت‌های مجازی است. بنابراین این راهکار علاوه بر کنترل علاقه شدید کودکان به گوشی، در تقویت هوش هیجانی و بهبود مشکلات ارتباطی و گفتاری نیز، تاثیر به‌سزایی دارد. اگر به مطالعه راهکارهای دیگری برای تقویت مهارت‌های اجتماعی فرزندتان علاقه‌مندید، مقاله «چگونه کودک اجتماعی تربیت کنیم؟» را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
۸-اپلیکیشن‌های مخصوص بازی کودکان را به‌عنوان گزینه‌ای مفید در نظر بگیرید
با توجه علاقه روزافزون بچه‌ها به بازیهای موبایلی، اپلیکیشن‌های مختلفی برای بازی کردن کودکان در فضای متناسب با سن و فرهنگشان به بازار ارائه شده است. این برنامه‌ها با توجه به روحیات و شرایط فرهنگی کودکان ایرانی طراحی می‌شوند و دغدغه والدین را تا حد زیادی مرتفع می‌کنند. به طور مثال اپلیکیشن همبازی در جشنواره وب و اپلیکیشن ایران به عنوان برنده مردمی انتخاب شده است. در این اپلیکیشن کودکان می‌توانند در محیطی امن، تحت نظر کارشناسان بازی کنند. ممکن است فکر کنید این اپلیکیشن‌ها بچه‌ها را به تلفن‌های هوشمند وابسته‌تر می‌کنند ،اما قبل از نتیجه‌گیری بیایید چند مزیت مهم مسابقه‌های رکوردزنی همبازی در مسیر کاهش وابستگی آسیب‌زای کودکان به موبایل را بررسی کنیم:
۱. مسابقه‌های رکوردزنی همبازی تجربه‌ی بودن در محیط مجازی همراه با تعدادی غریبه، اما به شکل امن را برای کودک فراهم می‌کند. در این محیط کودکان می‌توانند علاوه بر ارتباط مجازی تحت نظر همیاران، به شکل واقعی نیز با دیگر بازیکنان ارتباط برقرار کنند.
۲. مهارت‌های شناختی خود را متناسب با سنشان ارتقا دهند.
۳. زمان مشخصی برای بازی و مسابقه وجود دارد که کودکان در فضایی سالم رقابت می‌کنند. بچه‌ها متوجه خواهند شد که چند روز در سال را اجازه دارند بدون محدودیت در قالب مسابقه بازی کنند، بنابراین به قوانینی که در منزل برای کاهش وابستگی به موبایل اجرا می‌شود بهتر تن می‌دهند. این کار، خودکنترلی آن‌ها را بهبود می‌بخشد. برای آشنایی بیشتر با این اپلیکیشن می‌توانید به سایت کیدزی مراجعه کنید.
۹- برای جلوگیری از اعتیاد کودکان به گوشی، از ابزارهای هوشمند مشترک استفاده کنید
آمارها نشان می‌دهد که از هر پنج کودک زیر ۱۰ سال، چهار نفر گوشی موبایل شخصی خود را دارند. استفاده از گوشی همراه شخصی، خطر وابستگی کودک به موبایل را افزایش می‌دهد. به نظر می‌رسد یکی از علت‌های اعتیاد کودکان به گوشی، دشواری کنترل کردن میزان زمان انجام بازیهای موبایلی بچه‌ها، توسط والدین است. مانند هر اعتیاد رفتاری دیگر، دسترسی آسان به شی یا ماده اعتیادآور، وسوسه استفاده از آن را افزایش می‌دهد.
این که در چه سنی، کودکان، گوشی همراه شخصی خود را داشته باشند به تصمیم خانوادگی و نوع فرزندپروری شما برمی‌گردد، اما استانداردهای جهانی روانشناسی کودکان توصیه می‌کنند، این اتفاق در سنین پایین رخ ندهد. در مقاله «بهترین سن خرید موبایل برای کودکان» مطالب مفیدی مرتبط با این موضوع، آمده است که مطالعه آن را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
۱۰-بازی با تلفن هوشمند را به پاداش برای کودکان تبدیل نکنید
ممکن است فکر کنید، بازیهای گوشی همراه می‌توانند به عنوان ابزاری برای انگیزه دادن به بچه‌ها به کار بروند، اما استفاده از بازیهای موبایلی برای مجبور کردن بچه‌ها به درس خواندن یا فعالیت‌های مشابه، عواقب منفی مختلفی می‌تواند به همراه داشته باشد. ارائه بازیهای تلفن همراه هوشمند به عنوان امتیاز، باعث می‌شود این مدل فکری اشتباه به کودک القا شود که: فعالیت‌هایی مانند کتاب خواندن، انجام تکالیف مدرسه و کار کردن به خودی خود عذاب‌آور هستند و نکته مثبتی در خودشان ندارند. در صورت تقویت کردن مداوم این باور اشتباه، انگیزه کودک برای انجام کارهای مفید را کم کرده و او را در مسیر وابستگی به گوشی موبایل قرار می‌دهید. اگر در زمینه درس خواندن فرزندتان با مشکلی روبهرو هستید می‌توانید به مقاله «با بچه‌های بی‌علاقه به درس چه کار کنیم؟» مراجعه کنید.
۱۱- الگوی کودکان در استفاده نکردن افراطی از موبایل باشید
کودکان ناظران رفتاری والدین هستند و عادات شما را عینا تقلید می‌کنند. اگر گوشی تلفن، تبدیل به یک عضو بدن برای شما شده است و هیچ‌جا، آن را، از خودتان جدا نمی‌کنید، فرزند شما نیز این رفتار را عینا تکرار می‌کند. شاید زمان آن رسیده که استفاده خود را از گوشی تلفن محدود کنید. همه می‌دانند هر خانه قوانین خاص خود را دارد اما قانون محدودیت استفاده از گوشی‌های همراه یکی از بهترین قوانین برای اهالی خانه است.
به طور مثال شما می‌توانید فرزندتان و سایر اعضای خانواده را تشویق کنید که از موبایل یا هر وسیله دیجیتال دیگری، در زمانی که خانواده در حال معاشرت یا صرف غذا هستند استفاده نکنند. این قوانین، علاوه بر دور کردن کودک از گوشی همراه، باعث افزایش پیوند خانوادگی بین شما می‌شود. روانشناسان معتقدند هیچ وقت نباید از اهمیت بازی والدین با کودک غافل شد. مطمئن باشید بچه‌ها، بازی کردن و تعامل با شما را به بازیهای آنلاین ترجیح می‌دهند؛ البته اگر شما هم به جای لایک کردن تصاویر در اینستاگرام، بازی کردن و چت کردن، لحظاتی اینترنت را خاموش کرده و در کنار آن‌ها باشید. شما می‌توانید با تعامل، در آغوش گرفتن، بازی با فرزندان خود به جای گذران وقت در شبکه‌های مجازی، زمان بیشتر و با کیفیتی را در کنارشان داشته باشید.
آیا استفاده کودکان از گوشی‌های همراه، نگران‌کننده است؟
مانند هر دستگاه دیگری، تلفن‌های هوشمند نیز مزایا و معایبی دارند. آن‌ها می‌توانند مفید و آموزشی یا مضر و آسیب‌زا باشند. تحقیقات نشان داده است که حضور کودکان در جمع خانواده، دوستان و اجتماع، تاثیر مثبت به‌سزایی در رشد سالم‌شان دارد. در حالی که استفاده افراطی از گوشی‌های همراه، تاثیری منفی در این فرایند دارد. به عنوان یک والد این وظیفه شماست که نگذارید فرزندتان در جریان رسانه و فناوری گم شود. به فرزندانتان اجازه دهید با تلفن همراه بازی کنند اما چگونگی برقراری تعادل بین زندگی واقعی و استفاده از تلفن همراه و دنیای مجازی را نیز به آن‌ها نشان دهید تا بتوانید به بهترین نحو آن‌ها را از مضرات موبایل برای کودکان در امان نگه دارید. شما می‌توانید برای استفاده هدفمند کودکان از گوشی‌های همراه، محیط‌هایی مانند شهر هوشمند کودکان کیدزی را که طبق سن او طراحی شده‌اند و تحت نظر کارشناسان این حوزه هستند را انتخاب کنید.
به عنوان یک والد، شما باید نقاط ضعف و قوت فرزندان خود را مشخص کنید و به جای آن، راهکارهای دیگری در راستای کاهش وابستگی به موبایل ارائه دهید. رشد سالم کودکان به تلاش و آموزش شما بستگی دارد، زیرا والدین اولین معلم هر کودکی هستند. بنابراین نقش سازنده خود را به عنوان یک دوست، معلم، راهنما و رهبر برای کودک فراموش نکنید و نحوه مدیریت و استفاده کاربردی و به اندازه کودک، از این ابزار را، به او آموزش دهید. در این مقاله تلاش کردیم راه‌حل‌هایی برای این چالش والدین معرفی کنیم. اگر سوالی در مورد این مطلب دارید، می‌توانید آن را در بخش نظرات، با کارشناسان کیدزی مطرح کنید.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
واقعا این وابستگی و علاقه بچه ها به مویابل این روزا معضل خونواده ها شده. ممنون از راهکارهایی که گفتید. امیدوارم موثر باشن.
بله متاسفانه اکثر خانواده‌ها با مشکل علاقه و وابستگی زیاد کودکان به موبایل مواجه هستن. ممنون از شما امیدورایم که این راهکارها برای شما مفید باشه.