از زمان انسان‌های اولیه تاکنون، بخشی از زندگی طبیعی هر انسانی را استرس تشکیل می‌داده است. بچهها نیز از این قضیه مستثنی نیستند. ااسترس واکنشی بدنی است که در کوتاه‌مدت می‌تواند مفید باشد و برای بقا و پیشرفت به بچهها کمک کند، اما در بلندمدت است که عوارض استرس در کودکان ظاهر می‌شود. مثلا در مواقع خطر(حمله سگ)، استرس مفید با فعال کردن پاسخ طبیعی «جنگ یا گریز» بدن باعث می‌شود که هورمون آدرنالین و کورتیزول به جریان خون وارد شود تا به کودک شما کمک کند تا سریع‌تر بدود. با این حال، استرس تنها زمانی مناسب و مفید است که کوتاه‌مدت باشد و عوارض استرس در کودکان زمانی ظاهر می‌شود که فرزند شما هر روز استرس زیادی را به صورت بلندمدت تجربه کند. در این صورت این پاسخ طبیعی بدن، به «استرس سمی» تبدیل می‌شود.
وجود استرس در کودکان به صورت درازمدت باعث بروز مشکلات جسمی و روحی مختلفی می‌شود که گاهی غیرقابل جبران است. قبل از بروز این مشکلات، چند دقیقه وقت بگذارید و تا پایان این مقاله برای آگاهی از آسیب‌های حاصل از استرس بر کودکان همراه ما باشید. آگاهی از چگونگی فرایند تاثیر استرس بر کودکان به شما در اجرای راهکار درست مقابله‌ای کمک خواهد کرد.
۱- استرس در کودکان ابتدایی، مشکل یادگیری مهم‌ترین آسیب استرس در کودکان است
بسیاری از والدین می‌خواهند به فرزندان خود کمک کنند تا بهترین عملکرد را در مدرسه داشته باشند اما گاهی اوقات، کودکان خود را تحت فشار بیش‌ازحد قرار می‌دهند. از طرفی تحقیقات نشان می‌دهد که بیشتر دانش‌آموزان، روزانه خیلی بیشتر از استانداردها و میزان توان‌شان با تکلیف‌های درسی روبرو می‌شوند. این موضوع در بلندمدت باعث می‌شود عوارض استرس در کودکان ظاهر شود. از هر سه کودک، دوتای آن‌ها علائم گوارشی(دل‌پیچه، حالت تهوع، اسهال و…) و یا سایر علائم استرس را به هنگام پرسش‌های کلاسی یا امتحان‌ها تجربه می‌کنند.
قرار گرفتن تحت چنین تنش شدید و طولانی مدتی، با افزایش ترشح هورمون‌های استرس(مانند کورتیزول) در بدن، می‌تواند باعث بروز عوارض استرس در کودکان شود. سطوح بالای این هورمون می‌تواند باعث کاهش یادگیری کودک و یا ایجاد مشکل در حافظه، توجه و تمرکز شود و رشد شناختی کودک را مختل کند. نقایص شناختی ناشی از تاثیر استرس بر کودکان می‌تواند تا بزرگسالی ادامه یابد و باعث شکست‌های تحصیلی و کاهش اعتماد به نفس آن‌ها شود. تمام این موارد به عنوان عوارض استرس در کودکان شناخته می‌شوند و ممکن است باعث بی‌علاقگی فرزند شما به ادامه تحصیل شوند. اگر کودک شما دچار چنین مشکلی است پیشنهاد می‌کنیم مقاله «با بچه‌های بی‌علاقه به درس چه رفتاری داشته باشیم» را مطالعه کنید.
دقت کنید تاثیر استرس بر کودکان زمانی ظاهر می‌شود که طولانی مدت باشد در غیر این صورت استرس کوتاه‌مدت کودکان در حوزه تحصیلی، از نوع مثبت تلقی شده و باعث پیشرفت آن‌ها می‌شود.
۲- عوارض استرس بر کودکان، به صورت کابوس‌های شبانه و مشکلات خواب ظاهر می‌شود
کابوس‌های گاه‌به‌گاه کودکان طبیعی هستند و نیاز نیست نگران باشید. کودکانی که قوه تخیل بالایی دارند ممکن است بیشتر از سایر کودکان خواب بد ببینند، اما اگر کودک شما به طور مکرر کابوس یا خواب بد می‌بیند، ممکن است در طول روز، در حال تجربه نوعی استرس شدید باشد. همچنین کودکانی که در خواب راه می‌روند یا ترس‌های شبانه دارند نیز بیشتر در معرض کابوس هستند. حوادث آسیب‌زای بزرگ مثل تصادف، دزدی، از دست دادن یک عزیز، تجاوز و گروگان‌گیری، سیل و زلزله و اتفاقاتی از این قبیل نیز می‌توانند استرس شدیدی را تولید کنند. اگر کودکی یکی از این رویدادهای آسیب‌زا را تجربه کرده باشد، ممکن است چند هفته یا چند ماه بعد در مورد آن کابوس ببیند. این رویدادهای آسیب‌زا یکی از بزرگ‌ترین عوارض استرس در کودکان است.
همچنین عوارض استرس بر کودکان ممکن است در اثر یک تغییر کوچک در زندگی بچهها مانند نقل مکان منزل، رفتن به مدرسه جدید، تولد فرزند جدید، ظاهر شود. لازم به ذکر است اتفاقات استرس‌زای بلندمدت، مثل تنش‌های خانوادگی، به صورت رویاهای آزاردهنده برای بچهها درمی‌آید. مطالعه مقاله «چرا کودکان کابوس می‌بینند؟» به شما در کشف علت کابوس‌های کودکان و رفع آن‌ها کمک می‌کند.
۳- تاثیر استرس بر تغذیه بچهها، چاقی و بی‌اشتهایی از پیامدهای استرس در کودکان است
حتما شما هم متوجه شدید عادت غذایی فرزندتان بعد از تماشای یک قسمت ترسناک از یک انیمیشن یا انجام یک بازی خشن تغییر می‌کند. کودکان در پاسخ به استرس دو نوع رفتار را نشان می‌دهند: پرخوری یا بی‌اشتهایی! هر کدام از این موارد می‌تواند علل دیگری نیز داشته باشد، اما استرس، مهم‌ترین علت بی‌اشتهایی کودکان و یا چاقی آن‌ها به شمار می‌رود. تشخیص زودهنگام علت این مشکلات، از تاثیر استرس بر کودکان، جلوگیری می‌کند.
شیوع چاقی به دلیل استرس، باعث گسترش تحقیقات گسترده‌ای در مورد عوامل موثر بر رفتار تغذیه سالم در کودکان، شده است. این تحقیقات نشان داده است که تاثیر استرس بر کودکان ممکن است با افزایش مصرف غذاهای پرکالری–کم‌مغذی و سرشار از چربی، نمک و شکر، ظاهر شود. همچنین چاقی دوران کودکی با بلوغ زودرس در دختران و افزایش خطر ابتلا به سرطان در بزرگسالی مرتبط است.
استرس مزمن در کودکان ممکن است الگوهای غذایی سالم در مغز را به غذاهای پرکالری تغییر دهد. در این صورت، گزینه‌های سالم‌تر از رژیم غذایی حذف می‌شوند. روانشناسان بیان می‌کنند کودکانی که استرس بالایی دارند ممکن است میوه و سبزیجات کمتر و غذاهای پرچرب و شیرین بیشتری مصرف کنند . شما می‌توانید با جایگزین کردن عادت‌های سالم مدیریت و مقابله با استرس، به جای عادت‌های غذایی نامناسب، این آسیب را کاهش دهید.
۴- یکی از عوارض استرس در کودکان، پیدایش اختلالات روانی در بزرگسالی است
فعال شدن مکرر و طولانی سیستم‌های پاسخ به استرس در مغز کودکان باعث می‌شود، بستری مناسب برای بروز اختلالات روانی ایجاد شود. این موضوع می‌تواند احتمال تبدیل استرس به اضطراب را افزایش دهد. برای درک تفاوت بین استرس و اضطراب به این مثال توجه کنید: اگر فرزند شما در یک پیاده‌روی خانوادگی از دویدن سگی به سمتش بترسد در حال تجربه استرس است، اما اگر موقع خواب، تنها ماندن در یک اتاق، دیدن یک انیمیشن و سایر موارد نسبت به آمدن سگ یا حمله یا حتی دیدن آن نگرانی داشته باشد ممکن است در حال تجربه اضطراب و ترس شدید یا فوبیا باشد. این اتفاق با علائم بدنی آشکار در فرزند شما اتفاق می‌افتد که آگاهی از آن‌ها در روند اقدام زودهنگام برای درمان به شما کمک خواهد کرد. مقاله «۱۰ مورد از شایع‌ترین علائم فیزیکی اضطراب در کودکان» به طور کامل این علائم را توضیح می‌دهد.
جالب است بدانید ظهور مشکلات خلقی، یکی از تاثیرات مهم استرس بر کودکان است. بچه‌هایی که تحت استرس شدید بزرگ می‌شوند، مضطرب‌تر یا پرخاشگرتر هستند. داده‌های تجربی گسترده نشان می‌دهد که استرس شدید در کودکان می‌تواند باعث بروز بیماری‌های روانی در مراحل بعدی زندگی شود. از جمله این موارد می‌توان اختلال جسمانی، توهم، اضطراب، اختلال وسواس فکری-اجباری، افسردگی، اختلال استرس پس از سانحه و اقدام به خودکشی را نام برد.
۵- استرس به سلامت جسمانی کودک لطمه می‌زند
استرس سمی و شدید، تنها به مغز آسیب نمی‌رساند بلکه می‌تواند به سلامت جسمانی کودک آسیب برساند. کودکانی که با استرس مداوم بزرگ می‌شوند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند بیماری قلبی و مشکلات مربوط به اعتیاد به کار در بزرگسالی(کار کردن شدید به گونه‌ای که مخل زندگی باشد) هستند. هورمون استرس، کورتیزول که در موقعیت‌های استرس‌زا ترشح می‌شود، می‌تواند سیستم ایمنی را سرکوب کند و فرد را مستعد ابتلا به بیماری‌های عفونی و بیماری‌های مزمن پزشکی کند. بیش‌فعالی سیستم ایمنی و افزایش خطر ابتلا به آلرژی، آسم و بیماری‌های خودایمنی از جمله موارد پیامدهای استرس در کودکان است.
تاثیر استرس والدین بر کودکان چگونه است؟
استرس روزانه، تمام زندگی روزانه ما را احاطه کرده است. از تاخیرهای ترافیکی گرفته تا پروژه‌های کاری، نگرانی در مورد مسائل مالی یا سلامتی و گزارش‌های خبری از رویدادهای جهانی و مواردی از این قبیل. ۹۰ درصد از کودکان نیز حداقل یک رویداد آسیب‌زا را در طی زندگی تجربه می‌کنند اما این که چطور تاثیر استرس بر کودکان ظاهر می‌شود، نکته‌ای مهم و قابل توجه است.
به گفته مرکز رشد کودک دانشگاه هاروارد، استرس سمی «فعال شدن بیش از حد یا طولانی مدت سیستم‌های پاسخ به استرس در بدن و مغز است» که منجر به ظاهر شدن عوارض استرس در کودکان می‌شود. نمونه‌هایی از موقعیت‌های استرس‌زا در دوران کودکی شامل مرگ عزیزان، بیماری، طلاق، محیط خانه ناپایدار، جرم و جنایت، بلایای طبیعی، تیراندازی‌های دسته جمعی، تروریسم و جنگ است. رخ دادن بسیاری از این موقعیت‌ها، در حال تبدیل شدن به یک اتفاق روزمره و عادی برای بچه‌های سراسر جهان هستند، اما این موضوع از عوارض استرس در کودکان نمی‌کاهد.
دقت کنید نحوه پاسخگویی و مدیریت شما به عنوان یک والد به استرس‌های روزانه می‌تواند بر کودکتان کاملا تاثیر بگذارد. فرزند شما به شما به عنوان یک الگو و دیواری امن برای تکیه دادن نگاه می‌کند. اگر شما در مواجهه با هر رویداد استرس‌زای کوچک مثل ترافیک، پریشان شوید و به صورت شدید واکنش نشان دهید، فرزندتان نیز دنیا را جایی ترسناک و ناامن می‌بیند که هر لحظه استرس زیادی را برای او به ارمغان می‌آورد.
شما می‌توانید با مطالعه مقاله «درمان استرس در کودکان» راهکارهای مناسب برای مدیریت نگرانی‌ها و فشارهای زندگی به فرزندتان بیاموزید و از آسیب‌های استرس در کودکان جلوگیری کنید. آیا این مقاله برای شما مفید بود؟ فرزند شما برای چه مواردی دچار استرس شدید می‌شود؟ نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچهها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
موردی رو که توی نتیجه گیری گفتین تاثیر عمیقی روم داشت. واقعا بچه ها به ما و واکنش هامون نگاه میکنن و اگه ما مدیریت استرس رو بلد نباشیم قطعا به بچه ها اسیب زیادی وارد میشه. سپاس بابت به اشتراک گذاشتن این نکته ظریف👌🏻
خیلی ها نمیدونن استرس برای بچه ها عوارض داره یا اصلا فکر میکنن بچه ها استرس نمیگیرن. ممنون برای این آگاه سازی والدین
بله کودکان هم دچار استرس و عوارض استرس میشن. ممنون از لطف شما.