بدون راهنمایی یک بزرگسال فهمیده، مرگ یا از دست‌دادن یک عزیز می‌تواند برای هر کودکی مفهومی غم‌انگیز، گیج‌کننده، عجیب و وحشتناک باشد. همین موضوع توضیح مرگ برای کودکان را به موضوعی حساس تبدیل می‌کند. وقتی یکی از نزدیکان می‌میرد، بچه‌ها غم و اندوه خود را به شکل‌های مختلف احساس می‌کنند و نشان می‌دهند.
اینکه کودکان چگونه با فقدان‌ها کنار می‌آیند، به چیزهایی مانند سن آن‌ها، میزان نزدیکی به فردی که فوت کرده و حمایتی که از آن فرد دریافت می‌کرده‌اند، بستگی دارد. به‌طور کلی می‌توان گفت کودکان از سن ۲ سالگی با مشاهده مرگ حیوانات خانگی یا با شنیدن داستان‌ها، دیدن کارتون‌ها و انجام بازی‌ها، با مفهوم مرگ آشنا می‌شوند، اما این تصورات برای آن‌ها ناپخته و ناکامل است. در سنین پیش‌دبستانی کم‌کم مفهوم مرگ برای کودکان به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود و کنجکاوی‌شان نیز شدت می‌گیرد. بیشتر پدر و مادرها زمانی که با توضیح مرگ برای کودکان روبه‌رو می‌شوند، می‌ترسند و یا حتی آن را پنهان می‌کنند زیرا از مواجهه کودک با این تجربه هراس دارند، اما چگونگی بیان این موضوع می‌تواند پایه‌ای محکم در روان بچه‌ها بسازد تا در آینده به‌هنگام هر سوگی از آن استفاده کنند. در این مطلب قصد داریم چگونگی توضیح مرگ برای کودکان را شرح دهیم. با ما تا انتهای این مقاله همراه باشید.
۱- قبل از تجربه فقدان، مرگ را برای کودک توضیح دهید
به کودک خود کمک کنید مرگ را قبل از اینکه به‌طور قابل توجهی زندگی او را تحت‌تاثیر قرار دهد، درک کند. این کار را می‌توانید با اشاره به برخی از چرخه‌های طبیعت شروع کنید. مثلا اگر گیاه آپارتمانی‌تان خشک شد، می‌توانید به کودک بگویید که دیگر زنده نیست و این موضوع به این معناست که دیگر نمی‌تواند آب بخورد یا از نور خورشید استفاده کند. برگشت‌ناپذیری مرگ موضوعی است که کودکان نوپا کمتر می‌توانند آن را درک کنند، اما شما می‌توانید با مصداق‌هایی موجود در اطرافتان این موضوع را به کودک یادآور شوید.
برای نمونه در مورد همین گیاه خشک شده بگویید دیگر نمی‌تواند مجدد رشد کند و از بین رفته است. روانشناسان استفاده از مثال‌های بیشتر مثل پروانه‌ای که در ایوان مرده یا میوه تازه‌ای که اکنون پوسیده به نظر می‌رسد را به‌منظور توضیح مرگ برای کودکان پیشنهاد می‌کنند. حتی حبابی که می‌ترکد در توضیح مرگ برای کودکان مثال خوبی است و می‌تواند نشان دهد که چگونه همه‌چیز به پایان می‌رسد. هرچه بیشتر مفهوم مرگ را برای کودکان توضیح دهید، فرزندتان کمتر می‌ترسد و سردرگم می‌شود.
۲- مرگ را برای کودکان با جملات ساده و صریح توضیح دهید
وقتی قصد دارید کودک را از مرگ کسی باخبر کنید، از کلمات واضح و مستقیم استفاده کنید. مثلا: «خبر ناراحت‌کننده‌ای دارم که باید بهت بگم. پدربزرگت امروز فوت کرد» مکث کنید تا یک لحظه به فرزندتان فرصت دهید تا کلمات شما را درک کند. بعضی اوقات والدین، در توضیح مرگ برای کودکان از عبارات غیرمستقیم یا کنایه‌ای استفاده می‌کنند. این کار کاملا اشتباه است. بهتر است از تعابیری مانند «او در مکان بهتری است» اجتناب کنید، زیرا ممکن است برای کودکان خردسال ترسناک یا گیج‌کننده باشد.
می‌توانید بگویید: «پدربزرگ فوت کرده. وقتی آدما می‌میرن، بدن اونا از کار میفته، نمی‌تونن غذا بخورن، راه برن یا بازی کنن و شما نمی‌تونین اونا را ببینید». اگر فرزند شما پرسید: «آیا بدن فرد قابل تعمیر است؟»، بگویید: «وقتی بدنا از کار میفتن دیگه نمی‌تونن درست شن». احتمال این موضوع وجود دارد که کودک شما در برابر توضیح مرگ بی‌علاقه باشد یا کاملا منطقی به نظر برسد، در این صورت نگران نباشید. در واقع کودکان خردسال به اندازه بزرگسالان احساس‌ها را درک نمی‌کنند زیرا مفهوم مرگ به‌اندازه شما برایشان واضح نیست.
۳-به کودک توضیح دهید مرگ هیچ‌کس تقصیر او نیست
در زمان توضیح مرگ برای کودکان مطمئن شوید که کودک شما می‌داند که تقصیر او نیست. شیوه تفکر کودکان پیش‌دبستانی به این صورت است که فکر می‌کنند جهان حول محور آن‌ها می‌چرخد. بنابراین ممکن است در برابر یک فقدان خود را سرزنش کنند. بهتر است به‌هنگام توضیح مرگ برای کودکان، به آن‌ها اطمینان دهید که کاری نکرده‌اند و هیچ‌کس نمی‌تواند جلوی مرگ دیگران را بگیرد.
خیلی از اوقات بچه‌ها خاطراتی را به یاد می‌آورند که در آن از دست پدربزرگشان یا فردی که فوت کرده، عصبانی شدند و فکر بدی کرده‌اند و حالا که او مرده است، می‌ترسند که به‌خاطر فکر آن‌ها باشد. اگر میزان این نوع فکرها در فرزندتان زیاد است بهتر است با استفاده از مقاله «علائم وسواس فکری در کودکان» ، این موضوع را در آن‌ها بررسی کنید.
۴- پس از تجربه فقدان، کودک را به روال عادی زندگی برگردانید
اگر مرگ یکی از عزیزان به معنای تغییر در زندگی یا روال زندگی فرزندتان است، توضیح دهید که چه اتفاقی خواهد افتاد. این به کودک شما کمک می‌کند تا برای تغییرات پیش‌رو آماده باشد. مثلا «عمه سارا مثل مامان‌بزرگ تو را از مدرسه میاره». یا «من باید چند روز، پیش پدربزرگ بمونم. این یعنی تو و بابا توی خونه باهم هستین و از هم مراقبت می‌کنین. من هر روز باهات صحبت می‌کنم و یکشنبه برمی‌گردم». توضیح این تغییرات ممکن است به کاهش برخی از تغییرات رفتاری رایج در کودکان خردسال به‌هنگام روبه‌رو شدن با مرگ کمک کند.
این تغییرات رفتاری که تعدادی از آن‌ها از عوارض استرس برای کودکان است، می‌تواند مواردی مثل بازگشت به عادت‌های قدیمی مانند مکیدن انگشت، دندان‌قروچه، شب‌ادراری یا ناخن‌جویدن باشد.
۵- در برابر کودک داغ‌دیده، احساسات خود را پنهان نکنید
به یاد داشته باشید در زمان توضیح مرگ برای کودکان نیازی نیست احساسات خود را از فرزندتان پنهان کنید یا وانمود کنید که اوضاع خوب است. اگر آن‌ها گریه شما را دیدند، توضیح دهید که چه احساسی دارید و چرا در حال تجربه‌کردن چنین حسی هستید. همچنین می‌توانید از خود کودک کمک بگیرید و بگویید: «من احساس ناراحتی می‌کنم چون دلم برای مادربزرگت تنگ شده. می‌تونم بغلت کنم تا یه ذره حالم بهتر شه؟»
در طول این مدت، ممکن است متوجه شوید که فرزندتان در حال تلاش برای درک مفهوم مرگ است و این موضوع را در موقعیت‌های مختلف مثل بازی‌هایش نشان می‌دهد. در میان این بازی‌ها ممکن است بچه‌ها تصورات اشتباهی داشته باشند که شما می‌توانید با توضیح مرگ برای کودکان، آن‌ها را برطرف کنید. به عنوان مثال، اگر فرزند شما وانمود می‌کند که دارد به عروسک غذا می‌دهد و ناگهان عروسک مریض می‌شود و می‌میرد، می‌توانید وارد عمل شوید و بگویید: «می‌دونی آدما از مریضیای عادی نمی‌میرن مثلا در مورد عموجون، آقای دکتر می‌گفت قلب عموت از کار افتاده بود و دکترا نمی‌تونستن بهش کمک کنن».
۶- درباره حضور کودک در مراسم تشییع جنازه تصمیم بگیرید
اینکه یک کودک خردسال باید به مراسم خاکسپاری برود یا نه، یکی از سوال‌های پرتکرار والدین است. پاسخ این سوال، بله است. این موضوع می‌تواند در توضیح مرگ برای کودکان مفید باشد به‌شرط این که فاصله کودک از محل دفن حفظ شود و شرایط تحت کنترلتان باشد. بهتر است از قبل با آرامش فرزندتان را برای مراسم تشییع جنازه آماده کنید و در صورت امکان به او حق انتخاب برای حضور بدهید تا بیشتر احساس کنترل کند. در بعضی از رسم و رسومات ایرانی روی این موضوع تاکید می‌شود که از افراد نزدیک فرد فوت‌شده می‌خواهند که جسد را مجدد ببینند با آن خداحافظی کنند، دقت کنید بردن کودک به‌منظور انجام چنین کاری کاملا اشتباه و ممنوع است. همچنین دقت داشته باشید در مراسم تدفین، کودک به محل دفن نزدیک نباشد و با جسد یا نوع تدفین روبه‌رو نشود. زیرا دیدن چنین صحنه‌هایی می‌تواند موجب آسیب‌های مختلف روحی برای بچه‌ها شود.
از قبل به بچه‌ها بگویید چه اتفاقی خواهد افتاد. به عنوان مثال، «خیلی از آدمایی که مادربزرگت رو دوست داشتن میان اون‌جا! ما برای آرامشش دعا می‌خونیم و در مورد زندگی و خاطرات مادربزرگ صحبت می‌کنیم. ممکنه اون‌جا گریه کنیم و همدیگه رو در آغوش بگیریم. دیگران ممکن است به شما بگویند: برای از دست‌دادن شما متاسفم می‌تونی در جوابشون بگی متشکرم یا ممنون که اومدین. اگر بخوای می‌تونی نزدیک من بمونی و دستم رو بگیری». این آموزش‌ها می‌تواند راهی برای آموزش مهارت‌های اجتماعی به کودک نیز باشد. شما می‌توانید از طریق راه‌های دیگر به تقویت این مهارت‌ها بپردازید. در مقاله «چگونه کودک اجتماعی تربیت کنیم؟» به طور مفصل به این موضوع پرداخته شده است.
۷- به کمک کودک راه‌هایی برای یادبود ایجاد کنید
یکی از تکنیک‌های دیگر در توضیح مرگ برای کودکان و راه‌های کنار آمدن با آن این است که یاد فرد فوت‌شده را گرامی بدارید. مثلا اگر فرزندتان بزرگ‌تر است و با فضای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی آشنا است، از او بپرسید که آیا می‌خواهد چیزی بسازد که بتوان آن را به صورت مجازی به اشتراک گذاشت. برای مثال کلیپی از عکس‌های فرد فوت‌شده یا قسمتی از یک دعا یا قرآن یا شعری که حس کودک را به او نشان می‌دهد می‌تواند در این زمینه مفید باشد.
با این کار علاوه بر ایجاد راهی برای ابراز احساسات کودک به او کمک می‌کند تا با فقدان بهتر کنار بیاید. همچنین می‌توانید در روزهای قبل از تشییع، آلبوم عکس را روی میز بگذارید تا وقتی آماده شدند با شما به آن نگاه کنند. فراموش نکنید کودک باید تصویری مثل همین عکس‌های آلبوم را در ذهنش داشته باشد و روبه‌رو شدن او با جنازه کاری کاملا اشتباه است.
۸- مرگ را برای کودکان با قصه توضیح دهید
توضیح مرگ برای کودکان برای کمک به آن‌ها در ایجاد دیدگاه سالم نسبت به مرگ کلیدی است. این کار با تکنیک‌های مختلف قابل انجام است و به کودک کمک می‌کند وقتی مرگ یکی از عزیزانشان را تجربه می‌کنند، آمادگی بهتری داشته باشند. همچنین انواعی از سوگواری سالم را به کودک آموزش می‌دهد و انعطاف‌پذیری سلامت روانشان را افزایش می‌دهد. قصه‌هایی که به صورت تخصصی موضوع سوگ و فقدان را برای بچه‌ها شرح می‌دهند یکی از بهترین راه‌ها برای آشنایی کودکان با موضوع مرگ است.
کتاب‌های زیادی در این حوزه نوشته شده‌اند و بهتر است قبل از خرید آن‌ها برای بچه‌ها خودتان این داستان‌ها را مطالعه کنید. کتاب مرگ بالای درخت این موضوع را با قصه‌ای جالب و آموزنده برای بچه‌ها توضیح می‌دهد. همچنین در اپلیکیشن صوتی پرنده می‌توانید قصه‌هایی که به صورت غیر مستقیم به موضوع مرگ می‌پردازند را پیدا کنید.
۹- برای توضیح مرگ پدر یا مادر باید از روانشناس کمک گرفت
تجربه مرگ والدین برای بچه‌ها می‌تواند سخت‌تر از هر فرد دیگری باشد. همین موضوع می‌تواند اطرافیان را بترساند تا این موضوع را از کودک پنهان کنند یا دروغ بگویند، اما فراموش نکنید تاثیر دروغ و پنهان‌کاری درباره مرگ پدر یا مادر برای کودکان می‌تواند چند برابر بدتر باشد. در این موقعیت‌ها بهتر است توضیح مرگ برای کودک به وسیله فردی انجام شود که با او رابطه خوبی دارد یا حرف‌هایش مورد اعتمادش است. به دلیل نوع رابطه‌ای که کودک با والدینش دارد و حساس‌بودن شرایط فقدان آن‌ها بهتر است توضیح مرگ به کودک در این موارد از روانشناس کودک کمک بگیرید.
پاسخ‌های درست و غلط به سوالات کودکان درباره مرگ
به‌هنگام توضیح مرگ برای کودکان انتظار داشته باشید که فرزندتان مدام از شما بپرسد که چه اتفاقی افتاده یا چه زمانی بستگان یا حیوان خانگی شما برمی‌گردند. حتی ممکن است این سوالات هر روز تکرار شود. فکر نکنید که آن‌ها به دنبال معنای عمیق‌تر هستند. در واقع آن‌ها به شما نیاز دارند که به‌طور مداوم به سوالات پاسخ دهید. این مدت زمانی است که کودک احتیاج دارد تا مرگ را درک کند. خیلی از اوقات والدین از تعابیر مذهبی، فلسفی و یا استعاره‌ای در توضیح مرگ برای کودکان استفاده می‌کنند.
تعابیر مذهبی به خودی‌خود آسیب‌رسان یا غلط نیستند، اما پدر و مادرها باید در مورد گفتن آن به کودک جوانب احتیاط را رعایت کنند. استعاره‌های مختلف نیز در توضیح مرگ برای کودکان ممکن است آن‌ها را گیج کنند یا موجب ترسشان شوند. مثلا: عبارت «مامان‌بزرگ به یه خواب طولانی رفته» ممکن است باعث شود فرزند شما از خوابیدن بترسد و در برابر آن مقاومت کند. همچنین عبارت «خدا خاله‌جون رو دوست داشت واسه همین برد پیش خودش توی بهشت»، ممکن است به شما آرامش دهد، اما بچه‌ها توانایی شناختی برای درک آن را ندارند. گفتن چنین جمله‌ای ممکن است منجر به بدرفتاری فرزندتان شود زیرا کودک می‌ترسد اگر خیلی خوب باشد، خدا بخواهد او را به همراه خودش ببرد. دقت کنید گفتن جملاتی مثل: «باباجون رفته پیش فرشته‌ها و خوشحاله، بیا دیگه ناراحت نباشیم واسش»، باعث می‌شود احساسات خود یا فرزندتان را سرکوب کنید.
به طور کلی می‌توان گفت تجربه فقدان و توضیح مرگ برای کودکان می‌تواند موضوع دشوار و سوال‌برانگیزی برای والدین باشد، اما با رعایت مواردی خاص شما و فرزندتان می‌توانید از این بحران‌ها عبور کنید. شما از چه راه‌هایی در زمینه توضیح مرگ برای کودکان استفاده می‌کنید؟ نظرات و سوالات خود را با کارشناسان کیدزی به اشتراک بگذارید.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
سپاس بابت پست مفیدتون
ممنون از شما .
چه مطلب مفییدی بود. ممنون ازتون. دختر ۵ ساله من به تازگی پدربزرگشو از دست داده و خیلی در مورد فوت پدربزرگش سوال میپرسه و من واقعا نمیدونم جیکار باید بکنم.
چه مقاله خوبی بود. واقعا همه چی رو درمورد توضیح مرگ به بچه ها گفته بود. ممنون
خوشحالیم که مقاله برای شما مفید بوده.