«مامان، چرا بابا داره میره؟»
«طلاق یعنی چی؟»
«هنوز منو دوست دارین؟»
«چون من اذیتتون کردم دارین از پیش هم میرین؟»
سوالات کودکان به‌هنگام جدایی والدین می‌تواند هر پدر و مادری را مضطرب و نگران کند. جداشدن به‌خودی‌خود برای هر زوجی فرایندی سخت است، اما زمانی که زوجین دارای فرزند هستند، توضیح طلاق به کودکان می‌تواند این روند را برایشان دشوارتر کند. این که چگونه به سوالات کودک پاسخ دهید یا دادن چه مقدار اطلاعات برای یک کودک مناسب است، می‌تواند والدین را دچار سردرگمی کند.
بچه‌ها در سنین مدرسه می‌دانند که طلاق یعنی ازدواج والدینشان به پایان رسیده است، اما در سنین پایین‌تر، مفهوم طلاق برای کودکان واضح نیست و نیاز به توضیحات ویژه‌تری دارد. اگر توضیح طلاق به کودکان حساب‌شده و طبق برنامه اتفاق بیفتد، بچه‌ها می‌توانند به‌هنگام جدایی به‌طرز شگفت‌آوری انعطاف‌پذیر و قادر به سازگاری باشند. نحوه صحبت والدین و توضیح طلاق، قبل، حین و بعد از وقوع آن، تفاوت زیادی در نحوه کنار آمدن آن‌ها در طولانی‌مدت ایجاد می‌کند. یافتن کلمات مناسب برای کمک به کودکان برای درک جدایی یا طلاق اگرچه سخت است، اما در این مطلب تلاش می‌کنیم نکاتی درباره توضیح طلاق به کودکان را بیان کنیم. با ما همراه باشید.
۱- برای صحبت در مورد طلاق با کودکان زمان مناسبی را در نظر بگیرید
خیلی از اوقات والدین برای مدت زمان طولانی قبل از طلاق، بحث و مشاجره دارند. این بحث‌های بی‌پایان می‌تواند هر کدام از والدین را آن‌قدر ناامید و درمانده کند که طلاق را یک امر نزدیک ببیند. در صورتی که طلاق اغلب یک پروسه زمان‌بر و طولانی است. روانشناسان کودک پیشنهاد می‌کنند زمانی که همه‌چیز قطعی شد و زمان جابه‌جایی والدین رسید، بهترین وقت برای توضیح طلاق به کودکان است. گفتن زودهنگام جدایی والدین به کودک می‌تواند او را ناامن، مضطرب یا گیج و سردرگم کند.
اگر به‌دنبال یک فرصت مناسب برای توضیح طلاق به کودکان هستید، این موضوع را در نظر داشته باشید فرزند شما بعد از شنیدن موضوع جدایی احتمالا احساساتی مثل تنهاماندن را تجربه می‌کند. همچنین ممکن است سوالاتی مثل: «پس کی قراره از من مواظبت کنه؟»، «شما هنوز پدر و مادر من هستین؟» یا سوالاتی مشابه را مطرح کند. در این مواقع نیاز دارد پدر و مادر در کنار کودک باشند و به او اطمینان خاطر دهند که در هر شرایطی کنارش می‌مانند و او را دوست خواهند داشت. دقت کنید این موضوع و سوال‌های بی‌پاسخ در ذهن کودک می‌تواند منجر به پدیدآمدن فشارهای روانی و عوارض استرس در کودکان شود. بنابراین شما به‌عنوان یک والد نقش مهمی در ایجاد آرامش روانی برای کودک دارید.
۲- در بیان مسئله طلاق با کودک، پیچیده صحبت نکنید
کودک شما نیازی به دانستن تمام جزئیات پیچیده در مورد رویدادهای استرس‌زایی که منجر به طلاق شده است، ندارد. در زمان توضیح طلاق به کودکان با عباراتی صحبت کنید که فرزندتان متوجه آن‌ها می‌شود. دانستن این که او همچنان هر دو والدین را می‌بیند و این که برنامه‌ای منظم برای او وجود دارد به فرزندتان آرامش می‌دهد. کودکان پیش‌دبستانی به توضیحات ساده و ملموس نیاز دارند. مثلا توضیح دهید کدام والد از خانه خارج خواهد شد، کودک کجا زندگی خواهد کرد، چه کسی از او مراقبت می‌کند و چه زمان‌هایی می‌تواند آن والد را ملاقات کند.
برای سوالات کودک درباره طلاق ماده باشید. پاسخ‌های کوتاه ارائه دهید، سپس منتظر بمانید تا ببینید آیا سوال‌های بیشتری وجود دارد یا خیر. می‌توانید در توضیح طلاق به کودکان این موضوع را بیان کنید که همه ما اعضای یک خانواده هستیم صرفا خانه‌های خود را جدا کرده‌ایم چون دیگر در کنار هم خوشحال نبودیم. با توافق قبلی با همسرتان، در مورد نگرانی‌های کودک مثل: «وسایلم کجا می‌مونه؟»، «کی جلسه‌های مدرسمو میاد؟»، «پس کی بهم پول توجیبی میده؟» پاسخ دهید. پاسخگویی به سوالات کودک درباره طلاق، صبوری زیادی می‌طلبد. بنابراین نیاز است در مهارت صبر کردن را در خود تقویت کنید. در مقاله «چگونه والدین صبوری باشیم؟» در این زمینه برای شما مفید خواهد بود.
۳- به‌همراه همسرتان، طلاق را به کودک توضیح دهید
بهتر است زمانی که همسرتان در کنار شما حضور دارد، توضیح طلاق به کودکان را آغاز کنید. قبل از آن یک جبهه واحد برای صحبت با فرزند خود تشکیل دهید. به کودک بگویید حتی اگر برخی چیزها در حال تغییر هستند والدین هر دو در کنار او حضور دارند، هنوز با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و هنوز هم مسئولیت زیادی در قبال او دارند. این صحبت‌ها در آرامش کودک نقش به‌سزایی دارد. کودکان باید متوجه شوند که تصمیم برای زندگی جدا از هم، یک تصمیم مربوط به بزرگسالان است و دلایل خاص خود را دارد.
۴- توضیح طلاق به کودک را متناسب با درک و فهم او ارائه دهید
در توضیح طلاق به کودکان این نکته را در نظر داشته باشید که توانایی درک عقلانی و عاطفی برخی از جنبه‌های طلاق برای کودکان در سنین مختلف، متفاوت است. کودکان زیر ۳ سال معمولا برای مادر بی‌تابی و ناراحتی بیشتری نشان می‌دهند یا به‌طور مرتب می‌پرسند: «کی پس تو میای؟ اونجا اتاق دارم؟» در این موقعیت‌ها می‌توانید برنامه را برای او مرور کنید و قبل از حضور کودک در آن‌جا اتاقی را برای او با سلیقه خودش آماده کنید تا نیاز نباشد همیشه با یک کوله‌پشتی در حال اسباب‌کشی بین خانه‌های والدینش باشد. مثلا بگویید: «امروز میری خونه بابا. اونجا لباسایی که باهم خریدیم، خرس عروسکی و بالشت مخصوصت هم هست که راحت باشی. با مامان شام می‌خوری بعد اونجا می‌خوابی و من صبح بعد از بیدار شدن و صبحونه خوردنت میام دنبالت». دانستن این که کودک باید انتظار چه چیزی را داشته باشد، کلید ایجاد حس امنیت در او هنگام طلاق است.
بهتر است در توضیح طلاق به کودکان این نکته را در نظر بگیرید که اکثر بچه‌های زیر ۵ سال به‌سختی می‌توانند مفهوم طلاق را درک کنند و احساس ناراحتی، طردشدن و مقصربودن می‌کنند. وقتی بچه‌ها ۶ یا ۷ ساله می‌شوند، ممکن است متوجه شوند مادر و پدرشان درگیر وکلا و دادگاه‌ها هستند و طلاق به معنای تغییرات زیادی برای خانواده است. در سن ۱۱-۱۲ سالگی، ممکن است بچه‌ها بخواهند از عادلانه بودن ملاقات والد دیگر و چگونگی حضانت مطمئن شوند؛ پس در توضیح طلاق به نوجوانان آن‌ها را از این برنامه‌های دیدار آگاه کنید. بهتر است کودکان در هر گروه سنی و تحت هر شرایطی، وارد دادگاه نشوند و شاهد کشمکش‌های مربوط به حضانت نباشند.این کار می‌تواند آسیب‌های زیادی را برای کودک ایجاد کند. برای مثال الگوهای خواب به‌هم ریخته ممکن است در هر گروه سنی دیده می‌شود و می‌تواند حتی منجر به کابوس در کودکان شود که نیاز به مداخله روانشناس دارد. این کابوس‌ها می‌توانند علت‌های پنهان دیگری داشته باشند که در مقاله «چرا کودکان کابوس می‌بینند» در این‌باره صحبت کردیم.
۵- تا حد امکان حقیقت را به کودکان طلاق بگویید
هنگامی که فرزندتان چیزی در مورد طلاق از شما می‌پرسد، همیشه با در نظر گرفتن آن چه که کودک می‌تواند درک کند، تا حد امکان صادقانه و کامل پاسخ دهید. او دیر یا زود دروغ را کشف خواهد کرد. دروغ‌هایی مانند: «پدرت/مادرت به مسافرت رفته»، «پدرت/مادرت فوت کرده» یا امیددادن‌های واهی برای برگشت والد فقط فرزند شما را در مورد دلایل واقعی طلاق گیج می‌کند. صداقت‌نداشتن در توضیح طلاق به کودکان باعث می‌شود که فرزند شما در اظهارات دیگر شما تردید کند یا دروغگویی را در او تقویت می‌کند. در واقع شما به‌عنوان یک الگو، نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت کودکان دارید.
۶- به فرزندتان بگویید که طلاق والدین، تقصیر او نیست
بعد از توضیح طلاق به کودکان، آن‌ها ممکن است خود را برای جدایی سرزنش کنند، حتی اگر این را نگویند. گاهی فرزند شما فکر می‌کند که این تغییر به این دلیل است که اتاقش را تمیز نکرده یا در مدرسه خوب عمل نکرده است. او همچنین ممکن است مسئولیت تلاش برای رفع مشکل را بر عهده بگیرد. صریح به او بگویید که طلاق یک تصمیم مربوط به والدین است و هیچ‌کسی جز پدر و مادر در آن نقشی ندارند.
دیالوگ‌های مثل: «ما تمام تلاشمان را به‌خاطر تو کردیم ولی نشد!» یا «تو دیگه مثل اون نباش! یه ذره منو درک کن حداقل! میذارمت میرم!» می تواند این احساس تقصیر در کودکان طلاق را تقویت کند و شما را تبدیل به والدین سمی کند. همچنین فراموش نکنید در زمان‌هایی که کودک نزد والد دیگر است نباید به او احساس گناه بدهید. به‌طور مثال گاهی اوقات والدین وقتی که کودک از منزل والد دیگر می‌آید و درباره آن‌جا و اتفاقات خوب صحبت می‌کند، عصبانی می‌شوند یا با نیش و کنایه با او صحبت می‌کنند. این عکس‌العمل‌ها باعث می‌شود کودک در ماجرای طلاق، احساس تقصیر کند.
۷- در زمان طلاق، از فرزندتان به‌عنوان یک گوش شنوا استفاده نکنید
بهتر است در هنگام توضیح طلاق به کودک احساسات آسیب‌دیده خود را کنار بگذارید و صرف‌نظر از این که چه‌کسی خیانت کرده یا چه کسی دیگری را اذیت کرده، بی‌طرف با کودک صحبت کنید. وقتی طلاق را برای فرزندتان توضیح می‌دهید تمرکز صرفا و صرفا باید روی او باشد. هر گونه اظهار نظر یا نگرش منفی در مورد همسرتان، روی وضعیت سلامت روان فرزندتان تاثیر منفی می‌گذارد و او را سردرگم و مضطرب می‌کند. همسر شما ممکن است دارای نکات منفی زیادی باشد، اما فرزند شما او را دوست‌داشتنی می‌داند و امن‌بودن فضای خانواده حق او است.
زمانی که افراد طلاق می‌گیرند، معمولا نیاز دارند وقایع کوچک متعددی را که منجر به طلاق شده است را برای دیگران تکرار کنند و تمام جزئیات فرآیند طلاق را با یک نفر در میان بگذارند. فرزندان خود را مجبور نکنید این بار را به دوش بکشند. آن‌ها به‌اندازه کافی در حال تجربه دوران سختی هستند.
نحوه صحبت با کودک درباره طلاق بر اساس سن (با مثال)
درست است که توضیح طلاق به کودکان فرایندی حساس است اما رفتار شما هم به همان اندازه مهم است. اگر می‌گویید: «ما هر دومون دوست داریم و برای تو این‌جا نشستیم»، اعمال شما نیز باید منعکس‌کننده این پیام باشد. فرزندتان را زیاد در آغوش بگیرید، با هم بازی کنید، با هم آشپزی کنید، قبل از خواب باهم قصه گوش دهید یا انیمیشن نگاه کنید. با رفتار خود به او نشان دهید که می‌تواند روی شما حساب باز کند و شما در کنارش هستید و هیچ‌جا نمی‌روید. همچنین، تا آن‌جا که ممکن است، روال‌های معمول فرزندتان مانند کلاس‌های مختلف، زمان وعده‌های غذایی و خواب یا تفریح را با هر دو والد، در هر دو خانواده حفظ کنید. این کار به کودک طلاق کمک می‌کند تا احساس امنیت بیشتری داشته باشد. به دلیل این که شروع صحبت درباره توضیح طلاق به کودکان می‌تواند سخت باشد در این قسمت نمونه‌هایی برای این مکالمات بر اساس سن بچه‌ها آورده شده است.
-
توضیح طلاق به کودکان زیر ۳ سال
اگرچه نمی‌توان گفت بهترین یا بدترین سن طلاق برای بچه‌ها چه سنی است اما چون کودکان در این گروه سنی معمولا اضطراب جدایی را تجربه می‌کنند، می‌توان گفت این سن جزو مقاطع بحرانی است. بهتر است نگرانی آن‌ها را درباره تنهاماندن یا ترک‌شدن مرتفع کنید. نمونه توضیح طلاق به کودکان این گروه سنی می‌تواند شبیه این جملات باشد: «مامان و بابا خیلی دوستت دارن اما از الان، بابا توی خونه دیگه‌ای زندگی می‌کنه و مامان توی این خونه می‌مونه. تو پیش مامان می‌مونی اما یه قرارایی میذاریم که بابا رو هم ببینی. مامان ازت مراقبت می‌کنه، غذاهای مورد علاقه‌تو درست می‌کنه، واست داستان می‌خونه. هر موقعم پیش بابا باشی، باباام ازت مراقبت می‌کنه، غذاهای مورد علاقه‌تو درست می‌کنه و واست قصه می‌خونه».
-
توضیح طلاق به کودکان ۳ تا ۶ سال
در این سن، کودکان طلاق بیشترین حسی را که تجربه می‌کنند ناراحتی، طردشدن و تقصیر است. این احساس تقصیر گاهی از واکنش‌های اطرافیان است. در این سن بهتر است برای توضیح طلاق به کودک، او را از برنامه‌های زندگی و ملاقات والدین مطلع سازید کنید. برای مثال می‌توانید بگویید: «مامان و بابا دیگه قرار نیست باهم زندگی کنن. مامان امروز میره خونه بابابزرگ و پیش اونا زندگی می‌کنه. تو هم یک هفته این‌جا با من زندگی می‌کنی و هفته بعد با مامان. هر دوی ما بیشتر از هرچیزی تو رو دوست داریم و این تصمیم واسه اینه که هممون خوشحال‌تر باشیم. پیش هر کی که باشی از تو مراقبت می‌کنه و اصلا قرار نیست تنها بمونی و هر مشکلی داشته باشی می‌تونی به دوتامون بگی چون ما پیشتیم».
-
توضیح طلاق به کودکان ۶ تا ۱۲ سال
فرزند شما در این سن تقریبا شاهد تمام مشکلات بین والدینش بوده است. بنابراین احساس ترس و خطر می‌کند. گاهی حتی فکر می‌کند او مسئول نجات زندگی یا آشتی‌دادن والدین است. واکنش اغلب کودکان این گروه سنی به موضوع طلاق والدین، گریه، خشم یا حتی افت تحصیلی و کناره‌گیری از جمع‌های مختلف است. بهتر است برای توضیح طلاق به کودکان ۶ تا ۱۲ ساله از چنین جملاتی کمک بگیرید: «تو دیدی که مامان و بابا زیاد دعوا می‌کنن و با هم دوست نیستن. بنابراین ما تصمیم گرفتیم توی دوتا خونه زندگی کنیم، اما هر دوی ما هنوز پدر و مادر توییم و خیلی بیشتر از چیزی که فکر می‌کنی دوست داریم. مامان در آپارتمان دیگه‌ای زندگی می‌کنه که تو اونجا هم یه اتاق داری که قراره به سلیقه خودت واسش وسیله بخری و بچینی. تو در طول هفته با بابا این‌جا می‌مونی چون نزدیک مدرسته و بابا می‌تونه به‌راحتی ببرتت و بیارتت. آخر هفته‌ها رو هم قراره بیای پیش مامان. هر سوالی داره می‌تونی بپرسی ازمون».
در این مقاله تلاش کردیم نکاتی درباره توضیح طلاق به کودکان در گروه‌های سنی متفاوت را برای شما شرح دهیم. شما می‌توانید سوالات خود را در قسمت نظرات از روانشناس کودک ما بپرسید.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
