«بابا من دوست دارم مطمئن شم که تمام دفترا و مدادام مرتبن!»
«مامان من دوست دارم بالشتمو همراه خودم بیارم تو مسافرت، روبالشتیای هتل کثیفن»
«من باید دقیقا سر ساعت و همون روزی که کتابامو از کتابخونه گرفتم مجدد پسشون بدم»
آیا به‌تازگی چنین جملاتی یا شبیه‌اش را از فرزندتان می‌شنوید و به اینکه دچار وسواس باشد شک کرده‌اید؟ نگران نباشید در این مقاله با ما همراه باشید تا به طور کامل درباره علائم وسواس فکری در کودکان صحبت کنیم.
اختلال وسواس فکری-اجباری (OCD) یک وضعیت سلامت روان است که با وسواس و اجبار مشخص می‌شود که در زندگی روزمره اختلال ایجاد می‌کند. کودکان مبتلا به OCD اغلب نسبت به بزرگسالان بینش کمتری نسبت به وسواس‌های خود دارند و ممکن است هنوز توانایی درک ماهیت غیرمنطقی افکار خود را نداشته باشند. این موضوع به همراه با توانایی کلامی محدود و یا در حال توسعه، می‌تواند تشخیص صحیح را دشوار کند.
نشانه‌ها و علائم وسواس در کودکان را می‌توان بر اساس ۲ گروه وسواس‌های فکری و رفتارهای اجباری طبقه‌بندی کرد. هر کودک ممکن است علائم متفاوتی داشته باشد. همچنین محتوای وسواس‌های کودک و همچنین رفتارهای اجباری می‌تواند با بزرگسالان متفاوت باشد. رفتارهای اجباری اغلب (اما نه همیشه) با علائم وسواس‌های فکری مرتبط هستند. به عنوان مثال: اگر کودک از میکروب‌ها می‌ترسد، ممکن است مجبور شود دست‌های خود را به طور مکرر بشوید. دقت داشته باشید تمامی مواردی که در قسمت بعدی نام برده می‌شوند صرفا رایج‌ترین علائم وسواس فکری در کودکان و یا رفتارهای اجباری آن‌ها هستند و تشخیص قطعی باید توسط روانشناس کودک صورت بگیرد.
۱- نگرانی برای مرگ و از دست‌‌دادن اطرافیان، نشانه پنهان وسواس فکری کودکان
کودکان مبتلا به OCD اغلب وسواس‌های خاصی در رابطه با مرگ والدین خود دارند. این فکر مانند یک ترس است که قرار است خودشان یا نزدیکانشان بمیرند یا بیمار شوند. در این نوع افکار مهم نیست که کودکان چه کاری انجام داده‌اند یا چقدر این دو موضوع به هم ربط دارند. شرایط مربوط به بیماری‌های همه‌گیر مانند کرونا نیز یک عامل زمینه‌ساز برای بروز این نوع علائم وسواس فکری در کودکان درباره مرگ و بیماری در ذهن کودک به شمار می‌رود.
۲-ترس از بد بودن،یکی از نشانه‌های وجود وسواس فکری در کودکان
در این گروه افکار از انواع علائم وسواس فکری در کودکان، آن‌ها مدام نگران اشتباه کردن، بد بودن یا گناه کردن هستند. همچنین کودک نگران است که یک قانون را زیر پا بگذارد و به خاطر آن مستحق مجازات شدید باشد. برای نمونه واهمه دارد که یک روز، فرم مدرسه خود را نپوشد و ناظم مدرسه او را به شدت تنبیه کند. ممکن است یک شب تا صبح نتواند بخوابد چون نگران است که گوشی همراه خود را به اشتباه به مدرسه ببرد و معلم آن را پیدا کند. آن‌ها گاهی با شدت گرفتن این افکار در نگرانی و احساس گناه نسبت به افکار و اعمال خود غرق می‌شوند. این نمونه‌ها قسمتی از افکار رایج این دسته هستند: آیا من او را با نام بدی در ذهنم صدا کردم؟ آیا می‌خواهم دزدی کنم؟ آیا من واقعا دروغگو هستم؟ آیا افکار شیطانی دارم؟ آیا من آدم بدی هستم؟
۳- نگرانی مدام درباره کثیف بودن اشیا از بارزترین علائم وسواس فکری در کودکان
بچه‌های دارای وسواس فکری- عملی ممکن است از دست زدن به وسایل بترسند زیرا معتقدند همه آن‌ها به طور بالقوه کثیف هستند. شستن زیاد دست‌ها، دوش گرفتن یا مسواک‌زدن به‌صورت افراطی یا اختصاص مدت زمان زیاد به این کارها، همه جزو علائم وسواس فکری کودکان هستند. در این دسته هم، شیوع بالای کرونا و اجبار به رعایت پروتکل‌های بهداشتی حتی برای کودکان، موجب دامن‌زدن به علائم شده است.
۴-چک کردن و وارسی مکرر وسائل،مهم‌ترین نشانه اختلال وسواس فکری
«چراغ خاموش بود؟ زیپ کیفم را بستم؟ در را قفل کردم؟» علائم وسواس فکری در کودکان تقریبا از همین جاها خودش را نشان می‌دهد. این رفتارهای وسواسی به یکی دو بار چک‌کردن ختم نمی‌شود و به موضوعات مختلف گسترش می‌یابد. تعداد بررسی‌های مجدد افزایش می‌یابد و افکار آزار دهنده آن، مدام کودک را تحت فشار قرار می‌دهد. تله‌های چک کردن می‌تواند شامل مواردی مثل کلیدهای برق، شیر گاز، انجام تکالیف، قفل یا بسته بودن در و پنجره، بسته‌بودن شیر آب و نمونه‌هایی از این قبیل شود. تنها مشکل این است که کودک هرگز احساس اطمینان نمی‌کند و در یک چرخه از رفتارهای تکراری گیر می‌کند.
چنین افکار وسواسی می‌تواند باعث شود که این رفتارهای اجباری برای مدت طولانی ادامه پیدا کنند. این سبک از علائم وسواس فکری در کودکان معمولا در خانواده‌هایی بروز پیدا می‌کند که والدین نیز دچار اختلال وسواس فکری-اجباری هستند. برای مثال ممکن است والد روزی چندین بار از فرزند خود بپرسد: «مطمئنی درو بستی؟ مطمئنی تکالیفت رو نوشتی؟ مطمئنی دوچرخه‌ت زیر بارون نیست؟» یا حتی این رفتارهای اجباری را جلوی چشمان کودک انجام دهد. ما در مقاله‌ای جداگانه به صورت مفصل به بررسی وسواس فکری کودکان پرداخته‌ایم. اگر فکر می‌کنید در این زمینه به اطلاعات بیشتری نیاز دارید پیشنهاد می‌کنیم به مقاله «وسواس فکری کودکان چیست» مراجعه کنید.
۵-اصرار به منظم و مرتب‌بودن در کودکان مبتلا به وسواس فکری
این دسته از علائم وسواس فکری در کودکان خودش را به این صورت نشان می‌دهد که آن‌ها مدام باید همه‌چیز را بر اساس قوانین ذهنی خود مرتب و منظم کنند. اگر حتی این کار را انجام ندهند اشتغال ذهنی آن پابرجاست. این نوع مرتب‌سازی می‌تواند شامل چیدن ماشین‌های اسباب‌بازی به ترتیب رنگ یا اندازه یا حتی وسایل خانه و ردیف کردن لباس‌ها در کمد کودک باشد. البته این رفتار در کودکان اوتیسمی نیز مشاهده می‌شود و یکی از علائم اوتیسم در کودکان نیز به حساب می‌آید. همچنین این نشانه وسواس فکری می‌تواند شامل این باشد که کودک نگران نتایج بد انجام‌ندادن کاری با نظم خاصی ذهنی خودش است. به طور مثال اگر کفش‌هایش را جفت در نیاورد برادرش بمیرد. اگر کتاب‌هایش به ترتیب اندازه در کتابخانه قرار ندهد نمره امتحانش کم می‌شود.
۶ ترس آسیب‌زدن به دیگران از افکار وسواسی کودکان
یکی از نشانه‌های وسواس فکری در کودکان این است که کودک می‌ترسد به دیگران یا خود آسیب برساند. احساس گناه همراه با این فکر (که تقریبا شبیه مورد قبلی است) می‌تواند برای یک بچه و یا حتی بزرگسال ناتوا‌ن‌کننده باشد. بروز این دسته از علائم وسواس فکری در کودکان باعث می‌شود آن‌ها نگران باشند که ممکن است کاری انجام داده باشد که به خود یا دیگران آسیب برسانند.
معنای «آسیب» می‌تواند برای کودکان و نوجوانان بسیار متفاوت باشد. به عنوان مثال، ممکن است کودکی نگران باشد که انگشت خود را در حین کمک به مادرش برای آشپزی قطع کند یا حتی نگران باشد که قرار است خود را از ماشین در حال حرکت به بیرون پرت کند. همچنین نشانه‌های وسواس فکری در یک کودک ۹ ساله ممکن است به این صورت باشد که نتواند قفسه داروهای خانواده را باز کند، زیرا نگران است که داروها را بیش از حد مصرف کند. در بعضی از نمونه‌ها کودک از رفتن به ارتفاعات مثل بالکن خانه پدربزرگ و مادربزرگش و پاساژهای چند طبقه، اجتناب کند، زیرا نگران است که بپرد. همین موضوعات برای نگرانی در مورد آسیب رساندن به دیگران هم وجود دارد. کودک ممکن است نگران گفتن چیزی باشد که احساسات خواهرش را جریحه‌دار کند، کاری انجام دهد که به طور تصادفی باعث آسیب جسمی به برادرش شود (مثلا هنگام راه رفتن او را زمین بزند)، یا عمدا او را آزار دهد (مثلا با قیچی به سر او ضربه بزند).
می‌توانید تصور کنید که داشتن این افکار چقدر عذاب‌آور است! اغلب، رفتار اجباری برای این نوع از افکار وسواسی شامل اجتناب کردن است. به عنوان مثال، کودکی که از صدمه زدن به برادرش می‌ترسد، ممکن است هر بار که خواهرش وارد اتاق می‌شود اتاق را ترک کند. همچنین بچه‌ای که از آسیب رساندن به خودش می‌ترسد، ممکن است از سوار شدن در ماشین امتناع کند. اطرافیان ممکن است از افرادی که کودک از از آن‌ها دوری می‌کند(به دلیل داشتن این نگرانی) بارها و بارها بپرسند که آیا چیزی گفته یا انجام داده‌اند که باعث رنجش کودک شده است. این کار ممکن است، اضطراب کودک را دو چندان کند.
۷-علاقه به اعداد خاص، یک نشانه رایج از علائم وسواس فکری در کودکان
اعداد میتوانند بچه‌های دارای وسواس فکری را تبدیل به ماشین‌های شمارش کنند. این موضوع یکی از شایع‌ترین علائم وسواس فکری در کودکان است. اغلب کودکان دارای OCD به یک شماره یا مجموعه‌ای از اعداد علاقه دارند. آن‌ها ممکن است مجبور شوند کارها را به تعداد همان اعداد که در ذهن‌شان وجود دارد انجام دهند تا سطح اضطرابشان را کم کنند. برای نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد: کودک همیشه باید کارهای مختلف را چند بار انجام دهد (دفعات تکرار می‌تواند اعم از یک عدد خاص یا تعداد دفعات زوج یا فرد باشد).
شمردن قدم‌ها با خود یا اجتناب از پا گذاشتن روی پله‌های فرد یا زوج، اجبار به گفتن یا تکرار جملات، کلمات یا حتی صداهایی به تعداد دفعات معین با خود، شمردن تا هر عددی که در آن لحظه احساس «راحتی یا درست بودن» کند از جمله نشانه‌های وسواس فکری در کودکان است. ترجیح دادن اعداد فرد یا زوج نیز به همین صورت است، مثلا کودک اگر یک بار بینی خود را بخاراند، افکار وسواسی او باعث می‌شود، یک بار دیگر بینی‌اش را بخاراند. در ذهن او این تصور وجود دارد که عدد فرد «بد» است. این موضوع همچنین می‌تواند به شکل کنترل دفعات نگاه‌کردن تابلوهای خیابان و هر چیز دیگری ظاهر شود.
۸- انجام هر کاری با تشریفات خاصی در کودکان دارای وسواس فکری
بسیاری از کودکان در طی مراحل رشدی، کارهای روزمره خود را با قوانین خاص یا به‌صورت عادت‌وار انجام می‌دهند. برای نمونه کودکان ممکن است بخواهند هر شب هنگام خواب یک داستان خاص برایشان خوانده شود یا ممکن است بخواهند فقط از یک مسواک با یک شخصیت کارتونی خاص استفاده کنند. آن‌ها حتی ممکن است یک کاسه مورد علاقه برای غلات صبحانه خود داشته باشند، یا مجسمه‌هایی را جمع‌آوری کنند که به اعتقادشان شانس خوبی برایشان به همراه می‌آورد. این‌ها رفتارهای عادی کودکان است و بهتر است که والدین با آن‌ها همراهی کنند. موضوع مهم در تشخیص علائم وسواس فکری کودکان این است که به راحتی می‌توان رفتارهای تشریفاتی را با عادت‌های کودک اشتباه گرفت.
بین یک عادت و رفتار مقرراتی یا تشریفاتی تفاوت وجود دارد. عادت‌ها آرامش‌بخش هستند، اما اگر روال عادت‌گونه کودک به هم بخورد، دچار هراس نمی‌شود. در صورتی‌که اگر این رفتار یک تشریفات یا رفتار اجباری و مقرراتی باشد، کودک شما وحشت کرده و اصرار می‌کند که آن را به درستی انجام دهید. کودکان دارای اختلال وسواس اغلب به این تشریفات نیاز دارند تا اطمینان حاصل کنند که هیچ اتفاق بدی برای آن‌ها یا کسانی که دوستشان دارند نمی‌افتد. نکته بعدی در تشخیص وسواس فکری در کودکان هم این است که این اعمال تشریفاتی شروع به تداخل در فعالیت‌های خانه یا مدرسه کودک یا گرفتن زمان زیادی می‌کنند.
رفتار تشریفاتی وسواسی ممکن است ابتدا از «روال‌های قبل از خواب» شروع شود. به طور مثال: هنگام خواباندن کودک در رختخواب، باید دقیقا همان رفتاری که مد نظر کودک است را انجام دهید (مثلا ملحفه‌ها را صاف کنید، وجود حشرات را بررسی کنید) یا باید یک عبارت کلیشه‌ای را زمان خواب یا بیرون رفتن از خانه به کودک بگویید (مثلا به روشی خاص بگویید دوستت دارم).
وسواس در کودکان مانند یک قُلدر، رفتار می‌کند
دیدن این که کودک، جلوی سینک ظرفشویی، بارها و بارها دست‌هایش را بشوید یا یک سوال تکراری را مدام از خودش و شما بپرسد، کار مشکلی است و دیدن این که این کارها را فرزند شما انجام می‌دهد کاری مشکل‌تر! اما این موارد از مهم‌ترین علائم وسواس فکری در کودکان محسوب می‌شوند. برای هر پدر و مادری مقابله جلوی این اختلال سخت است، اما فراموش نکنید نباید با تسلیم‌شدن در برابر رفتارهای اجباری فرزندتان، قدرت این بیماری را زیاد کنید.
به عنوان مثال، اگر فرزندتان از شما می‌خواهد برای جلوگیری از تماس با میکروب‌ها، در را باز کنید، هر بار که در را باز می‌کنید ناخواسته OCD را تقویت می‌کنید. در این حالت مغز کودک شما می‌آموزد که دستگیره در چیزی است که ترسناک بوده و او نمی‌تواند آن را کنترل کند. دقت کنید مقابله با علائم وسواس فکری در کودکان مهم است حتی اگر این کار احساس عذاب وجدان به شما دهد.
OCD را به عنوان قلدری در نظر بگیرید که پول زور می‌خواهد. یک قلدر معمولا «نه» را به عنوان پاسخ اولیه نمی‌پذیرد. درعوض، او سعی می‌کند تا زمانی که پول را به دست بیاورد، فشار آورده و اذیت کند. با این حال، هر قلدری اگر سرسختی ببیند و کسی تسلیمش نشود، به مرور زمان می‌آموزد که این راهی که در پیش گرفته است ارزش تلاش ندارد. اگر در مسیر درمان و همراهی با روانشناس کودک، ثابت‌قدم باشید وسواس فکری در کودکتان می‌تواند بهبود یابد. همچنین اگر کودک شما دچار وسواس فکری-عملی است، علاوه بر طی کردن مسیر درمانی در کنار یک روانشناس کودک، ما راهکارهایی در زمینه کنترل یا کاهش این اختلال را در مقاله «با وسواس فکری چه کنیم» برای شما گردآوری کردیم. اگر در مورد علائم وسواس فکری در کودکان سوالی دارید با ما در میان بگذارید روانشناسان کیدزی آماده پاسخگویی به شما هستند.
سوالات متداول
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
ممنون از مقاله خوبتون👌
سپاسگزاریم. خوشحالیم که مقاله براتون مفید بوده.
وسواس در کودکان واقعا مساله مهمیه که باید بهش پرداخته بشه
بله کاملا درسته👌
مطلب بسیار مهم و جامعی بود . ممنون از شما 👏🏻👏🏻
سپاس از لطفتون
ممنون. من وسواس نظم داشتم از کودکی و هنوز هم هست. در ضمن این مقاله سایتتون نسبت به سایر مقاله ها نگارشش کمتر روان بود و خیلی باید سعی میکردم که با متن پیش برم.
ممنون برای این انتقاد سازنده سعی می‌کنیم به نوشتار مقالات بیشتر توجه کنیم.
علاقه یه بوس کردن همه چیز و علاقه به لمس بین دو انگشت اجناس هم وسواس محسوب میشه؟