اگر از اکثر انسان‌های روی کره زمین بپرسید با چه کسی بهترین خاطره‌ها را داشته‌اند و بیشترین تاثیر را از او گرفته‌اند، پاسخشان یک کلمه است؛«دوست». دنیای بدون دوست و دوستی شاید آن‌قدر خاکستری باشد که به هیچ‌کس انگیزه‌ای برای ادامه زندگی ندهد. اصلا جنگ‌ها از زمانی شروع شد که دشمنی و رقابت جای دوستی و همکاری را پر کردند. شاید اگر سردمداران هر کشوری در کودکی بیشتر از هر چیزی مهارت‌های دوست یابی و صلح را به جای سیاست، مشق می‌کردند دنیا به جای بهتری برای زندگی تبدیل می‌شد. بنابراین اگر والد، معلم هستید با ارتباط زیادی با کودکان دارید بهتر است قبل از هر چیز به آنها دوستی و اهمیت دوست یابی را بیاموزید.
مراحل اولیه زندگی یک کودک بهترین زمان برای یادگیری چگونگی ایجاد روابط است. کیفیت و تمرین ایجاد روابط با همسالان برای هر کودک در زمینه فعال بودن در جامعه ضروری است و به رشد و پیشرفت او کمک بسیاری می‌کند. کمک به کودکان برای جهت‌یابی در روابط دوستانه می‌تواند یکی از چالش‌های مهم والدین باشد اما خوشبختانه این مهارت‌های دوستیابی قابل آموزش هستند. در این مقاله قصد داریم تکنیک‌هایی برای آموزش مهارت دوست یابی به کودکان مرور کنیم. با ما همراه باشید.
۱-برای آموزش دوست یابی به کودکان روی مهارت‌های ارتباطی تمرکز کنید
برای آموزش دوست یابی به فرزندتان روی مهارت‌هایی از روابط اجتماعی تمرکز کنید که آنها را بلد نیست. برای انجام این کار نیاز است تا او را به هنگام برقراری رابطه اولیه با کودکان دیگر، رصد کنید. مثلا اگر فرزند شما در ابتدای ورود به مهدکودک با گریه به خانه می‌آید و می‌گوید: هیچ‌کس او را دوست ندارد، چند روزی همراه او به مهدکودک بروید و نحوه تعامل او را با همسالانش تماشا کنید. برای مثال ممکن است در ابتدا بتواند خودش را خوب به دیگران معرفی کند اما در طول بازی با دوستانش رعایت نوبت را بلد نباشد و در رابطه دوستی او تاثیر منفی بگذارد. در این صورت بهتر است آموزش مهارت‌های اصلی دوستی یا روابط اجتماعی به فرزند خود را شروع کنید.
مهارت‌های ضروری دوستی می‌تواند شامل تماس چشمی، گوش‌دادن فعال، حل تعارضات، ملاقات با افراد جدید، شروع گفت‌وگو، حفظ آرامش، نه گفتن، تشویق و مواردی از این قبیل باشد. در مقاله «چگونه کودکی اجتماعی تربیت کنیم» به‌طور مفصل به این موارد پرداخته شده است.
۲-«مربی احساسات» فرزندتان باشید
همه ما احساسات منفی و انگیزه‌های خودخواهانه را تجربه می‌کنیم، اما آیا چنین احساساتی باعث می‌شود در روند دوست پیداکردن مشکلی ایجاد شود؟ پاسخ چنین سوالی به این بستگی دارد که شما توانایی شناخت و مدیریت احساسات خود را داشته باشید یا خیر. کودکان نیز از این قضیه مستثنی نیستند.
برای یادگرفتن مهارت دوست یابی، فرزند شما ابتدا نیاز به آموزش و آگاهی درباره احساسات و هیجانات خود دارد. به عنوان مثال، در یک مطالعه روانشناسی این موضوع بررسی شد که والدین چگونه به احساسات منفی فرزندانشان پاسخ می‌دهند. نتایج نشان داد که اگر بچه‌ها با والدینی بزرگ شوند که با آنها در مورد چگونگی کنار آمدن با خلق‌وخوی بد و احساسات دشوار صحبت کنند، به احتمال زیاد مهارت‌های خودکنترلی قوی پیدا می‌کنند.
هر چه مهارت‌های خودکنترلی کودک قوی‌تر باشد، احتمال این که کودک با بزرگ‌تر شدن، روابط بهتری با همسالان خود ایجاد کند، بیشتر می‌شود. بنابراین وقتی بچه‌ها ناراحت می‌شوند، ارزش آن را دارد که برای درک احساسات آنها وقت بگذارید و فعالانه به آنها آموزش دهید که چگونه با این احساسات به روشی سالم و سازنده کنار بیایند. چون این موضوع در فرایند دوست یابی آنها تاثیر به‌سزایی دارد. مقاله «بازی برای تقویت هوش هیجانی کودک» فعالیت‌هایی را برای آموزش و شناخت احساسات برای بچه‌ها پیشنهاد میدهد.
۳-توانایی همدلی فرزند خود را برای تقویت دوست یابی پرورش دهید
همدلی مهارتی است که تاثیر مهمی در آموزش دوست یابی به کودکان دارد. به طور معمول کودکانی که می‌توانند در موقعیت‌های مختلف بهتر همدلی کنند در گروه‌های دوستی مورد قبول‌ترند. برای مثال کودکی که می‌تواند به دوستش کمک کند که پس از زمین‌خوردن از جا برخیزد نسبت به کودکی که فقط به این صحنه نگاه می‌کند، شانس بیشتری برای دوست‌شدن دارد. در مقاله «آموزش همدلی به کودکان» می‌توانید راه‌های پرورش این مهارت را در بچه‌ها مطالعه کنید.
۴-برای پرورش مهارت‌های دوست یابی در کودک، اضطراب‌هایش را برطرف کنید
اگر فرزند شما خیلی مضطرب است احتمالا دوست پیدا کردن برایش کار سختی است. برای کمک به چنین بچه‌هایی چه کاری می‌توانیم انجام دهیم؟ والدین حمایت‌گر به ویژه برای کودکان دارای اضطراب اجتماعی نقش مهمی را ایفا می‌کنند. در واقع وقتی بچه‌ها با اضطراب دست‌وپنجه نرم می‌کنند، به حمایت بیشتری نیاز دارند. آنها دنیا و آدم‌هایش را به طور ناخودآگاه تهدیدکننده درک می‌کنند یا خود را در معرض قضاوت شدید همسالان می‌بینند. به همین دلیل از برداشتن گام‌های اولیه برای دوستی هم خودداری می‌کنند.
اگر شدت این اضطراب‌ها بالاست بهتر است با یک روانشناس کودک مشورت کنید. مهم است که به خاطر داشته باشید که گاهی اوقات، اضطراب کودک دلیلی جدی دارد. به‌عنوان مثال، فرزند شما ممکن است در مدرسه‌ای باشد که رفتارهای پرخاشگرانه رایج است. همچنین شاید کودکتان در معرض آزار جنسی، طرد همسالان یا قلدری قرار گرفته باشد.اگر وضعیت فرزند شما چنین است، منطقی است که هر کاری که می‌توانید برای بهبود شرایط کودک خود انجام دهید. شما می‌توانید برای اطلاع بیشتر درباره این موضوع به مقاله «نشانه‌های آزار جنسی در کودکان ۲ تا ۵ سال» مراجعه کنید.
۵-به مشکلات رفتاری پرخاشگرانه یا مخرب فرزندتان رسیدگی کنید
مشکلات رفتاری کودکان مثل پرخاشگری‌های کلامی و فیزیکی می‌تواند یک مانع اجتماعی بزرگ برای دوست یابی ایجاد کند. بچه‌ها معمولا از همسالانی که به شیوه‌های پرخاشگرانه رفتار می‌کنند اجتناب می‌کنند. هیچ کودکی علاقه ندارد دوستش وقتی عصبانی می‌شود اسباب‌بازی‌ها را به سمتش پرت کند یا داد و بیداد به راه بیندازد. در این صورت نصیحت یا سرزنش کودک پرخاشگر و ترساندن او از تنها شدن هیچ کمکی به او نکرده و شاید حتی شرایط را بدتر کند. به جای این کار می‌توان گفت پیدا کردن علت پرخاشگری کودکان و برطرف کردن آن شانس دوستی آنها را تا چند برابر افزایش میدهد.
۶-مهارت‌های مهم مکالمه را به فرزندتان بیاموزید
صحبت کردن با دیگران ممکن است برای شما ساده به نظر برسد، اما برای کودکانی که در خانواده‌های کم‌جمعیت یا درونگرا به دنیا آمده‌اند و کمتر در معرض مکالمه بوده‌اند این کار سخت است. برای نمونه به این فکر کنید که یک مکالمه واقعا به چه چیزی نیاز دارد: آیا بچه‌ها می‌دانند چگونه به یک مکالمه گروهی بپیوندند؟ آیا آنها می‌توانند به موضوعات مناسب برای گپ‌زدن درباره علاقه کودکان دیگر فکر کنند؟ آیا آنها می‌توانند تشخیص دهند زمان مناسب برای گفت‌وگو چه زمانی است؟ به عنوان مثال، اگر کودک دارای شخصیتی باشد که بدون فکر عمل می‌کند، ممکن است بدون هیچ احوال‌پرسی وارد گفت‌وگو شود یا نداند که اگر تصادفا یکی از همکلاسی‌هایش را هل دهد چگونه عذرخواهی کند. چنین کودکی نیاز به یادگیری در زمینه معذرت‌خواهی دارد. مطالعه مقاله «آموزش عذرخواهی به کودکان» می‌تواند به شما در این زمینه کمک کند.
همچنین ممکن است کودک راه‌های مناسبی برای نشان‌دادن علاقه خود در هنگام صحبت‌کردن شخص دیگری را نداند. اگر موقعیت‌های اجتماعی را خوب بلد نباشد، ممکن است چیزی نامناسب بگوید. بنابراین این مهارت‌ها نیاز به آموزش دارد. برای مثال درباره شروع صحبت با دیگران به فرزندتان آموزش دهید که با افراد آشنا می‌توان از عبارت «سلام، چطوری؟» و با افراد ناآشنا از عبارت «سلام، من آیدا هستم و از آشناییت خوشحالم. اسم تو چیه؟» استفاده کنند.
برای بهتر شدن این مهارت‌ها، در خانه این سبک مکالمات با فرض موقعیت‌های مختلف را با هم تمرین کنید. آنها همچنین باید یاد بگیرند که چگونه خوب گوش کنند و به مکالمه دیگران بازخورد ارائه دهند تا نشان دهند که آن‌چه را که شخص دیگری بیان می‌کند را درک می‌کنند. شما می‌توانید با ترغیب کودکان به الگوبرداری از مهارت‌های ارتباطی خوب در خانه، به درگیر کردن آنها در گفت‌وگوهای دوطرفه کمک کنید.
۷- خواندن قصه برای دوست یابی را در برنامه روزانه کودک بگنجانید
خواندن قصه‌هایی که دارای الگوهای مثبت دوستی هستند، راه خوبی برای معرفی و آموزش مهارت‌های دوستی به شمار می‌رود. هنگام مطالعه کتاب یا گوش کردن به قصه‌ها، مکث کنید تا در مورد مهارت‌های دوستی صحبت کنید و به کودکان فرصت دهید تا صحنه‌هایی از داستان را که شامل این مهارت‌ها می‌شود، به صورت نمایشی بازی کنند. همچنین می‌توانید با پرسیدن سوالات مختلف در طی داستان، آنها را به بررسی پیامدها و بررسی موقعیت‌ها، ترغیب کنید. سوالاتی مثل «چه می‌شد اگر؟» یکی از نمونه‌های خوب و کاربردی این روش است. به عنوان مثال، «چی می‌شد اگه مانیا از بقیه بچه‌ها نمی‌پرسید که آیا اونم می‌تونه با بقیه بازی کنه یا نه؟»
همچنین استفاده از سوالات هدفمندی که به کودک راه‌های مختلف دوست یابی را می‌آموزد، می‌تواند کمک‌کننده باشد. به عنوان مثال، «سپهر دیگه چطور می‌تونست با بچه‌هایی که داشتن دسته جمعی نقاشی می‌کشیدن دوست شه؟». قصه‌های «ما با هم دوست هستیم»، «دوست خوب کیه؟»، «دوستان جنگلی»، «چرا ساکتی جیرجیرک» و «حالا چطوری کیک بپزم؟» از جمله داستان‌های خوب اپلیکیشن پرنده در زمینه آموزش دوست یابی به کودکان است.
۸- به همراه کودک انیمیشن‌های کوتاه درباره دوستی ببینید
گاهی اوقات بچه‌ها نیاز دارند در کنار توضیحات شما و تمرین‌های عملی در فضاهایی مثل مدرسه و مهدکودک و خانواده، به تماشای محتواهای آموزشی با محتوای دوست یابی بنشینند. انیمیشن‌ها می‌توانند کلید مهارت‌های دوست یابی را به دست کودکان بدهند. کودک می‌تواند با هر بار تماشای یک کارتون به طور غیرمستقیم خودش را به جای شخصیت‌ها بگذارد و یاد بگیرد در موقعیت‌ها مختلف (خوشایند و ناخوشایند) چطور در زمینه دوست یابی عمل کند. انیمیشن‌های طالع بینی (فصل هفتم) و مجموعه مولانگ در اپلیکیشن ویدزی موارد خوبی در زمینه آموزش دوست یابی به کودکان هستند.
آموزش مهارت دوستیابی به کودکان پیش دبستانی
برای آموزش مهارت‌های دوست یابی به کودکان پیش‌دبستانی فعالیتی کمکی برای شکل‌گرفتن رفاقت بین آنها فراهم کنید. به عنوان مثال، عکس بچه‌های کلاس را روی آهن‌رباهای کوچک بچسبانید و روی یک تابلو قرار دهید. کودکان می‌توانند به نوبت در روزهای مختلف عکس کودکانی را که غایب هستند، به یک تصویر (مثلا قلب یا در آغوش‌گرفتن) منتقل کنند و به‌طور گروهی تکرار کنید «امیدواریم به زودی حالش بهتر باشه و بیاد پیشمون».
این فعالیت علاوه بر یادگیری اسم همکلاسی‌ها، به آنها محبت کردن و همدلی که پیش زمینه دوست یابی هستند را آموزش میدهد. همچنین استفاده از عروسک‌های خیمه‌شب بازی می‌تواند در آموزش دوست پیدا کردن به کودکان پیش‌دبستانی مفید واقع شود. این عروسک‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا در مورد اعمال یا احساسات یک شخصیت فکر کنند. همچنین می‌توانید از عروسک‌ها برای ترغیب کودکان به تمرین مهارت‌های دوست یابی در طول روز استفاده کنید.
آموزش مهارت دوست یابی به دانش‌آموزان
مطالعات نشان میدهد که وقتی دانش‌آموزان درگیر فعالیت‌های مشارکتی هستند، بهتر می‌توانند مهارت‌های دوست یابی را یاد بگیرند. فعالیت‌هایی که در آن بچه‌ها به جای رقابت کردن، برای رسیدن به یک هدف مشترک تلاش می‌کنند، بهترین روش برای آموزش دوست یابی به دانش‌آموزان به شمار می‌رود. به عنوان مثال پروژه‌ها، وظایف یا برنامه‌هایی که کودکان را در مسیر همکاری با یکدیگر قرار میدهد؛ آنها را تشویق می‌کند تا با هم دوست شوند و مهارت‌های دوست یابی را پرورش دهند.
به عنوان مثال، کودکانی که در یک گروه کوچک برای ساخت روزنامه دیواری، پخت شیرینی، انجام آزمایش علوم یا ساخت دستبندهای دوستی، کار می‌کنند فرصت بیشتری را برای دوستی و صحبت مشترک پیدا می‌کنند. دقت کنید فرزند شما نیاز دارد برای پیشرفت بیشتر در زمینه دوست یابی تحسین شود. به طور مثال اگر در مقام والد یا معلم شاهد بروز مهارت‌های دوستی در فرزند یا دانش‌آموز خود هستید، بهتر است به آنها بازخورد بدهید. برای انجام این کار، به صراحت آن‌چه را که بچه‌ها انجام می دهند توصیف کنید و این رفتار را به دوست خوبی بودن مرتبط کنید. مثلا: «من دیدم که چطور تو چندتا ترفندی که برای انجام این آزمایش علوم بلد بودی به نیکو یاد دادی. به این ترتیب، نیکو هم می‌تونه این آزمایش رو انجام بده. آفرین این دقیقا کاریه که دوستای خوب در حق همدیگه انجام می‌دن!». فراموش نکنید این نوع تشویق‌ها را در طول روز هنگام بازی و کارهای اشتراکی کودک نیز انجام دهید.
نقش والدین در دوست یابی کودکان، مراقب نحوه تعامل خود با دیگران باشید
چیزی که نباید درباره بچه‌ها از یاد ببرید این است که بچه‌ها واقعا با مثال عملی یاد می‌گیرند، بنابراین مراقب نحوه تعامل خود با دیگران باشید. هر بار که با دوستان یا همسایه‌ها یا حتی فروشنده فروشگاه مواد غذایی صحبت می‌کنید، فرزندتان شما را تماشا می‌کند. در واقع هر وقت که در حال معاشرت با دوستان یا آشنایی با افراد غریبه هستید، این موقعیت می‌تواند به یک فرصت یادگیری برای فرزندتان تبدیل شود. این اتفاق به او این امکان را میدهد که ببیند شما چگونه به صحبت دیگران ملحق می‌شوید، مذاکره را جلو می‌برید و مشکل را حل می‌کنید.
بهتر است در هر فرصتی با فرزندتان در مورد این که چه چیزی یک دوست خوب را می‌سازد، و کدام رفتار مناسب است و یا نه، صحبت کنید. به فرزندتان آموزش دهید که در طول یک قرار بازی چگونه رفتار کند. مثلا سلام کنید، صحبت را قطع نکنید، و غیره.
در آموزش دوستیابی به کودکان، والدینی بهترین نتایج را به دست می‌آورند که با فرزندشان موقعیت‌های مختلف را تمرین می‌کنند و در سنین پایین‌تر به وقت نیاز مواردی را به او گوشزد می‌کنند. چنین والدینی وقتی کودک بزرگ‌تر می‌شود، به او اجازه می‌دهند موقعیت‌های اجتماعی را خودش مدیریت کند، اما برای صحبت همیشه در دسترس هستند. در این مقاله تلاش کردیم توصیه‌هایی برای آموزش مهارت دوست یابی به کودکان را ارائه دهیم. شما چه توصیه دیگری را برای این موضوع پیشنهاد می‌کنید؟ نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
ممنون اگر بچه ای باشه تو مهد و نتونه با کسی دوست بشه باید به مشاوره مراجعه کنه یا طبیعیه تو سن ۵ سال
سلام در مرحله اول بهتره مهارت‌های دوستیابی رو به کودک آموزش داده و تمرین کنید.در صورتی که همچنان مشکل پابرجا بود بهتر است برای بررسی علت این مشکل با روانشناس کودک مشورت کنید.