همه ما روزانه با مشکلاتی روبرو هستیم، حتی فرزندانمان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. گاهی برخی والدین تصور می‌کنند کودکان مشکلی ندارند درحالی‌که کودکان نیز به تناسب سن خود با مسائل و شرایط خاصی روبرو هستند .می توان گفت در هر سنی که باشیم، به ندرت روز بدون مشکل وجود دارد. بنابراین آموزش حل مسئله به اندازه آموزش سواد برای کودکان ضروری است.
همچنین همه ما می‌دانیم که مسائل زندگی مانند ریاضیات یک دستورالعمل خاص یا یک کتاب راهنما ندارد، بنابراین برای حل مشکلات زندگی باید شیوه‌های خلاقانه برخورد با چالش‌ها و توانایی حل مسئله را از کودکی به‌خوبی یاد بگیریم.
مهارت حل مسئله، توانایی رویارویی به‌موقع و موثر با چالش‌ها و پیدا کردن راه‌حل برای کنترل و رفع آن موقعیت‌ها است. از آن‌جایی که کیفیت زندگی انسان به توانایی او در حل مشکلات و چالش‌ها وابسته است، این مهارت در زندگی و آینده کودکان نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. در این مطلب به بررسی اهمیت و نحوه آموزش مهارت حل مسئله به کودکان و راهکارهای تقویت این مهارت خواهیم پرداخت.
۱- اثر مستقیم توانایی حل مسئله در تقویت مهارت های اجتماعی کودکان
آموزش مهارت حل مسئله می‌تواند از پیش از دبستان آغاز شود زیرا تقویت آن، زمینه رشد سایر مهارت‌ها مانند کنترل خشم یا دوست‌یابی را هم فراهم می‌کند. همچنین تقویت این مهارت موجب افزایش خلاقیت و توان رهبری در کودک می‌شود. هنگامی‌که کودک توانایی حل مسئله را در خود کشف می‌کند، از قرار گرفتن در موقعیت‌ها و تجربه‌های جدید هراسی ندارد و همین موضوع می‌تواند زمینه‌ساز پیشرفت او در مهارت های اجتماعی باشد.
۲- رفع چالش های فردی کودکان با تقویت مهارت حل مسئله
کودکانی که در مهارت حل مسئله ضعیف هستند، برای حل چالش‌های خود تلاش نمی‌کنند. مثلا اگر کودکی از سوی همسالان خود آزار ببیند به جای پیدا کردن راه حل، نمراتش افت می‌کند و یا شاید دچار عارضه‌هایی از قبیل مشکلات گوارشی یا سردرد شود. این کودکان حتی گزینه‌های موجود برای حل مشکلات را تشخیص نمی‌دهند. به همین دلیل بدون فکر و بررسی منطقی، تصمیم‌های ناگهانی می‌گیرند و این تصمیمات ممکن است حتی به‌شکل خشونت یا پرخاشگری بروز کند. در واقع ضعف در مهارت حل مسئله می‌تواند مهم ترین علت پرخاشگری کودک باشد.
کودکان هم به فراخور سن خود با سوالات و تعارضاتی روبرو می‌شوند و به همین دلیل آموزش مهارت حل مسئله به آنها اهمیت پیدا می‌کند. علاوه بر این، یادگیری مهارت‌های اجتماعی در سنین پائین، مفیدتر است و موجب می‌شود تا فرد در بزرگسالی هم راحت‌تر بتواند موقعیت‌های چالشی خود را مدیریت کند.
۳- مقاومت در برابر مشکلات پیش بینی نشده، نتیجه مهارت حل مسئله
مهارت حل مسئله یکی از مهم‌ترین عواملی است که کودکان را در برابر مشکلات مقاوم می‌کند. به کمک این مهارت، کودک این آمادگی را پیدا می‌کند تا با شرایط پیش‌بینی نشده روبرو شده و تلاش کند تا راه‌حلی برای مشکلات خود بیابد. برخلاف تصور بسیاری از والدین، کودکان هم مشکلات و درگیری‌های ذهنی بسیاری دارند. کودک هم به‌طور طبیعی با تعارضات گوناگون در روابط دوستانه یا خانوادگی و… روبرو می‌شود. اما به دلیل اینکه اغلب توان بیان آنها را ندارد، بزرگ‌ترها تصور می‌کنند که مشکلی هم وجود ندارد.
۴- افزایش اعتماد به نفس کودکان با یادگیری نحوه رفع مشکلات
استرس می‌تواند موجب شود که مشکلات پیچیده‌تر به‌نظر برسند. در عوض، کسانی که آرام هستند، سریع‌تر از پس مشکلات برمی‌آیند. دیدگاه این افراد این است که « مشکل هرچه باشد رفع خواهد شد»، این رویکرد با تمرین مهارت حل مسئله به‌دست می‌آید. به‌طور کلی، وقتی کودک از پس حل کردن مشکل خود برمی‌آید، توانایی‌های خود را بیشتر باور می‌کند و اعتماد به نفسش افزایش می‌یابد. علاوه بر مهارت حل مسئله برخی بازی‌ها نیز می‌توانند موجب افزایش اعتماد به نفس کودکان شوند. اگر کودک شما اعتماد به نفس کمی دارد پیشنهاد می‌کنیم به مقاله بازی‌هایی برای افزایش اعتماد به نفس کودکان مراجعه کنید.
۵- بهبود عملکرد تحصیلی، حاصل توانایی حل مشکلات
گاهی ممکن است کودک در کلاس دچار تردید شود. در چنین شرایطی دو رویکرد می‌تواند از سوی او وجود داشته باشد. برخی از کودکان مضطرب می‌شوند و بیش از حد به موضوع فکر می‌کنند. همچنین ممکن است چنین افکاری به ذهنشان برسد: «اگر سوالات من به نظر دیگران مسخره باشند چه؟». اما رویکرد دیگری نیز وجود دارد. کودکان دسته دوم به مشکلات به صورت مسئله نگاه می‌کنند و برای حل آن به دنبال راه حل می‌گردند و اگر نتوانند آن را حل کنند بدون نگرانی و تردید، از معلم خود سوال می‌کنند. بدون شک این دو رویکرد روی پیشرفت تحصیلی کودکان اثر مستقیم دارد و از توانایی آنان برای حل مسئله ناشی می‌شود.
۶- تاثیر مدیریت چالش ها بر بهبود سلامت ذهنی کودکان
استرس، عصبی بودن، سردرد و اضطراب زمانی اتفاق می‌افتند که بچه‌ها جرات رویارویی با چالش‌ها را ندارند چرا که نمی‌توانند برای مشکلات خود راه حلی بیابند. آنها مدام نیازمند حمایت والدین خود هستند تا مشکلاتشان را حل کنند. بنابراین به کودک احساس ناتوانی دست می‌دهد و همین موضوع بر سلامت روان او تاثیر می‌گذارد و در موارد شدیدتر، می‌تواند منجر به افسردگی شود. مهارت حل مسئله در واقع ابزاری برای مقابله با اضطراب ناشی از درماندگی است و از بروز مشکلات روانی در شرایط سخت جلوگیری می‌کند.
راهکارهایی برای تقویت مهارت حل مسئله در کودکان
خوشبختانه مهارت حل مساله یک مهارت اکتسابی است و به روش‌های گوناگون می‌توان آن را در کودکان تقویت کرد. در ادامه با بخشی از راهکارهای تقویت حل مساله در کودکان آشنا خواهید شد.
۱- از کودکان سوال بپرسید تا مهارت تفکر برای حل مسئله را بیاموزند
درحالی‌که کودکان به‌طور طبیعی نسبت به دنیای اطراف خود کنجکاو هستند، والدین نیز می‌توانند با پرسیدن سوالاتی مهارت تفکر آنها را تقویت و کنجکاوی‌شان را عمیق‌تر کنند. برای مثال، “به نظرت چرا گل‌های این طرف باغ به اندازه اون طرف باغ رشد نکرده‌اند؟” یا “چطور می‌تونیم فقط با استفاده از این مواد یه قلعه بسازیم؟” این نوع سوالات برای ذهن کودک نقطه شروع برای سوالاتی است که به تفکر عمیق‌تر منجر می‌شود. با پرسیدن سوالاتی از این قبیل، می‌توانید نحوه تحقیق، فرضیه‌سازی و آزمایش ایده‌ها را به آنها بیاموزید که زیربنای مهارت حل مسئله هستند.
۲– کودک را به تفکر خلاق تشویق کنید تا بیش از یک راه حل برای مشکلات بیابد
همانطور که کودکان برای پاسخ سؤالات یا مشکلات خود جستجو می‌کنند، برای آنها مهم است که متوجه شوند که بیش از یک پاسخ درست می‌تواند برای آنها وجود داشته باشد. والدین می‌توانند تفکر خلاق را با پرسیدن سوالاتی که چندین پاسخ یا راه حل دارند، در کودک تقویت می‌کنند. اما نکته مهم این است که هنگامی‌که در حال آموزش این روش حل مسئله به کودکان هستید، تا حد امکان راه‌حل‌هایشان را اجرا کنید. علاوه بر این نقش بازی در رشد خلاقیت کودکان و تفکر خلاق در آنها را نیز نباید نادیده گرفت به‌وسیله این بازی‌ها می‌توانید تفکر خلاق را با روشی جذاب در کودک خود تقویت کنید.
۳- با بازی کردن، مهارت حل مسئله را به کودک بیاموزید
بازی‌هایی که موجب تقویت تمرکز می‌شوند این امکان را فراهم می‌کنند تا کودک گزینه‌های موجود را بررسی کند، به دنبال راه‌حل‌های جدید باشد و فرایند حل مسئله را تمرین کند. به همین دلیل بازی‌های فکری، گزینه‌های خوبی برای تقویت این مهارت هستند. این بازی‌ها تنوع بسیاری دارند که در ادامه چند مورد از مفیدترین و موثرترین آنها را معرفی می‌کنیم:
- تقویت تمرکز کودک با پیدا کردن تفاوت‌ها
برخی بازی‌های ساده مانند پیدا کردن تفاوت‌ها در دو تصویر مشابه، حواس کودک را به‌کار می‌گیرند تا کودک تفاوت‌های جزئی در دو تصویر را بیابد. این بازی تمرین خوبی برای بررسی جزئیات و تمرکز بر روی مسئله است.
- آموزش یافتن راه حل مناسب به کودک با مسیریابی یا ماز
مسیریابی میان دو نقطه از صفحه، از جمله بازی‌هایی است که به‌طور هم‌زمان مهارت حل مسئله و تمرکز را در کودک تقویت می‌کند. کودک می‌تواند با ماشین‌های اسباب بازی یا خوراکی‌های مورد علاقه‌اش، مسیرها را دنبال کرده و به مقصد برسد.
- پازل، ابزاری برای افزایش تمرکز کودک
یکی دیگر از بازی‌هایی که نیاز به تمرکز دارد، پازل است. این بازی، یک معما است که کودک باید با توجه به طرح روی هر قطعه و البته فرم آن، کل قطعات درهم‌ریخته را کنار هم چیده و پازل را تکمیل کند. بنابراین لازم است تا ضمن اینکه تصویر کلی را در ذهن خود دارد، به جزئیات هم دقت کند. پازل علاوه بر تقویت مهارت حل مسئله مزایای بسیار دیگری نیز دارد که بهتر است با آن آشنا شوید به شما پیشنهاد می‌کنیم برای اطلاعات بیشتر در این مورد به مقاله مزایای پازل برای کودکان مراجعه کنید.
- دنبال کردن الگوها و بهبود توان حل مشکلات
الگو، نظمی است که در یک سلسله تصویر وجود دارد. الگوها ممکن است با استفاده از رنگ، فرم، سایز یا جهت ایجاد شده باشند. پیدا کردن الگوها و نظم موجود در آنها، به کودک کمک می‌کند تا بر اساس اطلاعات داده شده و تحلیل داده‌ها، مسیر را ادامه دهد. در واقع این بازی، پیدا کردن نظم و ترتیب میان اجزاء و ادامه دادن آن است.
- تاثیر لگو بر تقویت مهارت حل مسئله در کودک
بازی با لگو موجب می‌شود تا کودک با آزمون و خطا راه‌حل‌های مختلف را امتحان کند و در نهایت به بهترین گزینه برسد. به این ترتیب او با استفاده از قدرت خلاقیت و تمرکز، روش‌های گوناگون را برای خلق یک سازه جدید به‌کار می‌گیرد. ممکن است تصمیم بگیرد که از پله استفاده کند و یا شاید با استفاده از پل، سازه‌ها را به هم متصل کند. در هر حال لازم است تا فکر کند و بر اساس تحلیل خودش تصمیم بگیرد که کدام یک بهتر است.
والدین و پرورش مهارت حل مسئله در کودک
مهارت حل مساله یکی از مهم ترین مهارت هایی است که کودکان باید از سنین پایین آن را یاد بگیرند. در این مقاله شما با مزایای مهم این مهارت و روش های پرورش آن آشنا شده‌اید، اما نباید فراموش کرد والدین در آموزش مهارت حل مسئله نقش پررنگی دارند. سپردن مسئولیت و یا نظرخواهی برای یافتن راه حل در موقعیت‌های مختلف، زمینه را برای تقویت این مهارت در کودک فراهم می‌کند. همچنین شما می‌توانید برای تقویت این مهارت به جای ارائه پاسخ یا پیشنهاد به کودک، برای پیدا کردن راه‌حل از او سوال کنید.
اجازه دهید تا کودک فکر کند و برای تصمیمات خود دلیل داشته باشد. با سوالات خود، فکر کردن را به او آموزش دهید و به او بیاموزید که چطور باید موقعیت‌های مختلف را تحلیل کند و چه مواردی را در نظر بگیرد. خوب است زمان بیشتری را به کودک خود اختصاص دهید و در کنار هم از گفتگو و انجام بازی‌های گوناگون لذت ببرید. گاهی او را در موقعیت تصمیم گیری قرار دهید و با سوالاتی، چگونگی حل مسئله را به او بیاموزید.
برای آموزش این مهارت روش‌های گوناگونی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره شد. شما از کدام یک از این روش‌ها استفاده کرده‌اید؟ آیا روش دیگری برای آموزش مهارت حل مسئله به کودک می‌شناسید؟
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
با تشکر از مقاله ی مفیدتون بسیار به روز و کامل بود همکار عزیز