آیا تا به حال فکر کرده‌اید که چه چیزی شما را از خواهر-برادرهایتان یا سایرین این‌قدر متفاوت می‌کند؟ چگونه است که برخی از افراد فوق‌العاده خوش‌بین هستند در حالی که دیگران به طرز غیرقابل تصوری بدبین‌اند؟ باید بگوییم کودکان هم از این قضیه مستثنی نبوده و از یکدیگر متفاوتند. برخی شاد و سرشار از زندگی هستند و برخی دیگر در بیشتر مواقع انرژی زیادی ندارند. تعدادی از کودکان دوست دارند با دوستان و خانواده خود وقت بگذرانند، اما برخی دوست دارند بیشتر اوقات را در انزوا بگذرانند. چیزی که باعث تفاوت همه ما از یکدیگر می‌شود «شخصیت» است. شخصیت شامل آن دسته از ویژگی‌های روانشناختی نسبتا پایداری است که هر انسانی را منحصر به فرد تعریف می‌کند.
سال‌هاست که دانشمندان علوم اجتماعی در تلاش بوده‌اند تا متوجه شوند، چرا افراد متفاوت رفتار می‌کنند یا نحوه‌ی شکل‌گیری شخصیت‌های مختلف چگونه است. برخی نظریه‌ها وجود دارند که می‌گویند شخصیت یک فرد مستقیما با ژن‌ها در ارتباط است، اما این موضوع نمی‌تواند توضیح دهد که چرا خواهر و برادرها شخصیت‌های متفاوتی دارند. نظریه دیگری می‌گوید، محیطی که کودک در آن رشد می‌کند، او را شکل می‌دهد. والدین، معلمان، دوستان، خانه و محیط مدرسه کودک همه تاثیر زیادی در شکل‌گیری شخصیت کودک دارند. در نهایت چیزی که در اکثر نظریه‌ها، مشترک به نظر می‌رسد این است که اساس شخصیت دقیقا در دوران کودکی شکل می‌گیرد و سنین ۲ تا ۶ سالگی نسبت به سایر مقاطع رشدی کودک مهم‌تر شمرده می‌شوند. در ادامه مقاله به این عوامل و بررسی نقش آنها در شخصیت کودک می‌پردازیم با ما همراه باشید.
۱-فرهنگ و پیدایش شخصیت در کودکان، روابط متقابل دارند
تاثیر فرهنگ در رشد شخصیتی و اجتماعی کودکان را نمی‌توان نادیده گرفت. به عنوان مثال، به کودکان در برخی فرهنگ‌ها، فردی‌گرایی و رقابت را یاد می‌دهند، در حالی که در فرهنگی دیگر به کودکان، همدلی، پیروی و احترام آموزش داده می‌شود. فرهنگ‌های مختلف ارزش‌های متفاوتی دارند و کودک با آنها بزرگ می‌شود و ناخودآگاه همان ارزش‌ها را جذب کرده و مطابق با آن رفتار می‌کند.
۲- حالات روحی مادر در طول دوران بارداری در شخصیت کودک نقش دارد
جنین درون شکم مادر، تقریبا به سختی تحت تاثیر مستقیم عوامل محیطی قرار می‌گیرد. اما به هرحال هورمون‌های ترشح شده در بدن مادر به واسطه تجربیات هیجانی و احساسی ناشی از اتفاقات محیطی، از راه بند ناف به جنین نیز منتقل شده و ساختار خلقی و عاطفی و شخصیت کودک را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
مادری را تصور کنید که به هر دلیلی احساس ناامنی دارد، مضطرب یا خشمگین است. در بدن او تغییرات فیزیولوژیکی رخ می‌دهد؛ دمای بدن بالا می‌رود، تپش قلب افزایش می‌یابد و ترشح غدد نیز تشدید می‌شود. در نتیجه مقادیر زیادی از مواد شیمیایی نظیر استیل کولین و اپی نفرین از طریق بند ناف به جنین منتقل شده و بعد از تولد با نوزادی روبرو می‌شویم که بیش از حد گریه می‌کند، بدقلق، پرخاشگر و مشکل‌ساز است!
۳- شخصیت کودک بر اساس کیفیت ارتباط اولیه با مراقبش شکل می‌گیرد
زمانی که نوزادی به دنیا می‌آید تقریبا هیچ تصوری از جهان اطراف خود ندارد. اولین تجربیات زندگی او با مراقبین (پدر-مادر) نقشی اساسی در خوش‌بینی-بدبینی، اعتماد-بی‌اعتمادی و به‌طور کلی جهت‌دهی مثبت یا منفی کودک در احساسات و جهان‌بینی او دارد. اگر مادر به قدر کافی برای پاسخگویی به نیازهای نوزاد در دسترس باشد، نوزاد می‌تواند به دنیایی که در آن پا نهاده اعتماد کند چرا که نسبت به ارضای نیازهایش خوش‌بین بوده و این احساس را به کل جهان و در ارتباط با دیگر افراد نیز تعمیم می‌دهد!
مراقبت یا تربیت محبت‌آمیز مادر، به‌ویژه به جنبه عاطفی شخصیت کمک زیادی می‌کند. این که کودک به یک نوجوان شاد تبدیل شود یا به یک نوجوان پرخاشگر یا روان‌رنجور یا مشکل‌زا، تا حد زیادی بستگی به رفتاری دارد که او در کودکی با مراقبین خود(مخصوصا مادر) تجربه کرده است. اگر شما نیز به عنوان والدین آگاه تمایل دارید کودکانی شاد و سالم تربیت کنید، پیشنهاد می‌کنیم حتما مقاله «چگونه کودکی شاد داشته باشیم» را مطالعه کنید.
۴- شخصیت کودک در محیط خانه پایه‌ریزی می‌شود
ماهی‌ای را در نظر بگیرید که درون تنگی از آب قرار دارد. رشد و سلامتی این ماهی به کیفیت و شرایط آبی که در آن زندگی می‌کند، بستگی دارد. برای رشد روانی کودکان نیز محیط خانه درست مانند آب برای ماهی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. آیا حواستان به آب درون تنگ ماهی هست؟ منظور از آب برای ماهی یا محیط خانه برای کودک مواردی نظیر نحوه برخورد و تبادل عاطفی سایر اعضای خانواده با یکدیگر و با کودک، ترتیب تولد، کیفیت و کمیت حضور والدین و میزان جامعه‌پذیری خانواده است. این عوامل در تامین امنیت مادی-روانی و شکل گیری شخصیت کودک نقشی به‌سزا ایفا می‌کنند. همچنین وضعیت اجتماعی-اقتصادی خانواده و میزان زمانی که والدین با فرزند خود می‌گذرانند نیز محدودیت یا مزایایی فراهم می‌کند و می‌تواند تاثیرات چندگانه‌ای بر محیط خانه داشته باشد.
۵- از تاثیر مدرسه در ایجاد شخصیت کودک غافل نشوید
محیط مدرسه کودک نیز نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت کودک دارد. هنگامی که کودک شروع به رفتن به مدرسه می‌کند، یاد می‌گیرد چگونه با همسالان خود تعامل و رفتار کند. او می‌داند که چگونه طبق قوانین و مقررات در «بازی» شرکت کند. او آموزش می‌بیند، یاد می‌گیرد که چگونه بخواند، بنویسد و به طور موثر ارتباط برقرار کند.می‌توان گفت شخصیت کودک به شدت تحت تاثیر رفتاری که در مدرسه با او می‌شود، چه از سوی معلمان و چه از سوی همسالانش، قرار می‌گیرد.
همچنین کودکان در مدرسه یاد‌می‌گیرند که چگونه با مشکلات خود به‌تنهایی روبرو شوند و همین امر در اعتماد به نفس و شخصیت آنها اثرگذار است. این امر نشان دهنده اهمیت مهارت حل مسئله در شکل‌گیری شخصیت کودک است. می‌توان گفت شخصیت کودک به شدت تحت تاثیر محیط مدرسه و رفتاری که در مدرسه با او می‌شود، چه از سوی معلمان و چه از سوی همسالانش، قرار می‌گیرد.
۶-وضعیت و مشکلات جسمانی کودک در تشکیل شخصیت او نقش دارند
به طور کلی وضعیت جسمانی کودک، از زیبایی گرفته تا میزان سلامتی همگی بر روند رشد روانی و شکل‌گیری شخصیت او تاثیرگذارند. این که کودک چقدر با دیگر اعضای خانواده و دوستان تفاوت داشته باشد و یا با توجه به میزان توانمندی بدنی تا چه حد در بازی‌ها و فعالیت‌های مشترک با دوستانش موفق باشد؛ همه و همه در اعتماد به نفس و احساس خودکارآمدی او تاثیرگذارند. البته در این میان نقش والدین برای معنادهی به شرایط بدنی فرزند خود را نباید نادیده گرفت. شاید فیلم فارست گامپ را دیده باشید، در این فیلم به خوبی تاثیر مادری قوی بر پذیرش، رشد شخصیت و پیشگیری از آسیب‌های روانی ناشی از محدودیت بدنی کودک همراه با معلولیت را مشاهده می‌کنیم. اگر شما نیز مایل هستید اعتماد به نفس کودک خود را افزایش دهید پیشنهاد می‌کنیم مقاله «بازی برای تقویت اعتماد به نفس کودکان» را نیز مطالعه کنید.
۷-گروه همسالان، تاثیری مخفی بر شکل‌دهی شخصیت کودک دارند
در صورت وجود نظارت مطلوب توسط والدین، گروه‌های دوستی برای کودکان، می‌تواند مسیری پر از تجربه و رشد را فراهم آورد. چرا که کودک تمایل دارد توسط همسالان خود پذیرفته شده و مورد تایید آنها باشد. در نتیجه سعی می‌کند رفتار، گفتار و حتی نوع پوشش خود را منطبق با معیارهای دوستان خود انتخاب کرده و این امر می‌تواند در رشد اجتماعی و شکل‌گیری شخصیت کودک هویتی منسجم در او نقش به‌سزایی ایفا نماید.
۸-نقش ژنتیک در شخصیت کودک را دست کم نگیرید
تاثیر ژنتیک بر رشد شخصیت کودکان درست مانند اهمیت بذر و خاک برای رشد گیاهان می‌باشد. نوع بذر و ماهیت خاکی که بذر در آن کاشته می‌شود تا حد زیادی رشد گیاه را تحت تاثیر قرار می‌دهد. همان‌طور که اسپرم پدر و تخمک مادر در انتقال دادن برخی از ویژگی‌های مهم شخصیتی به کودک تاثیر گذارند. این امر از طریق کروموزوم‌های حاوی ژن اتفاق می‌افتد، درست همان‌طور که رنگ پوست، مو، چشم و بلندی قد کودک شما تا حدود زیادی به خودتان مشابهت دارد برخی از مولفه‌های مهم شخصیت نظیر برون‌گرایی، زودرنجی، میزان حساسیت به اضطراب نیز از جمله مواردی است که شما و همسرتان قبل از تولد فرزندانتان به او هدیه می‌دهید!
نقش والدین در شکل‌گیری شخصیت کودک
همان‌طور که به صورت ضمنی در دل این متن بارها اشاره شد، از میان همه عواملی که در رشد و شکل گیری شخصیت کودک نقش دارند؛ تاثیر والدین و نحوه تعامل آنها با کودک مهم‌ترین عامل در این مورد به حساب می‌آید. در اوایل دوران کودکی، همه کودکان از رفتار والدین خود پیروی می‌کنند. بنابراین شما به عنوان یک والد آگاه باید مراقب باشید که الگوهای خوبی برای فرزندان خود باشید چرا که کودکان آیینه رفتار پدر و مادرشان هستند!
به نظر شما چه عوامل دیگری در شکل گیری شخصیت کودک تعیین‌کننده‌اند؟ در بخش نظرات آنها را با ما به اشتراک بگذارید.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
مادرم موقع بارداری من، پدرش رو از دست داده و تاثیرات این موضوع هنوز روی من ادامه داره به نظرم مورد دو خیلی مهمه
خیلی متاسفیم بابت این موضوع. بله اگرچه که بعضی از اتفاقات از کنترل ما خارجه اما فراهم کردن شرایط آرامش‌بخش و دور کردن محرک‌های استرس‌زا از مادر در دوران بارداری جزو مهم‌ترین موارد برای سلامت جنین به شمار میره.
چقدر مقاله خوبی بود. واقعا نقش این عوامل تو شکل گیری شخصیت بچه رو نباید نادیده گرفت.
خوشحالیم این مقاله رو دوست داشتید.