این روزها بازی‌های ویدیویی به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی اکثر کودکان و نوجوانان تبدیل شده است. در اطرافمان بچه‌هایی را می‌بینیم که در حال انجام بازی با گوشی موبایل، کامپیوتر یا کنسول بازی هستند. با وجود اینکه بحث‌های مختلفی درباره اثرات بازی‌های ویدیویی بر سطح IQ افراد وجود دارد، پژوهشگران روی این موضوع هم نظر هستند که بازی‌های ویدئویی می‌توانند فواید بسیاری در رشد مغز و جنبه‌های مختلف تفکر و مهارت‌های حرکتی کودک داشته باشند.
بازی‌هایی مانند Minecraft در بین معلمان بسیار پرطرفدار هستند. دلیل ساده‌ی محبوبیت این بازی‌ها در توانایی آن‌ها برای آموزش مهارت‌های خواندن، همکاری، حل مسئله و تفکر منتقدانه به دانش آموزان نهفته است.
واقعیت این است که یکی از فواید غیرقابل انکار بازی‌های ویدیویی و انواع دیگر تکنیک‌های آموزش تعاملی این است که نوعی فعالیت درگیرکننده و جالب هستند و باعث می‌شوند بازیکن بتواند مهارت‌های جدیدی به دست آورد. با وجود اینکه تلاش‌های بسیاری برای تولید بازی‌های ویدیویی آموزشی انجام می‌شود، پژوهشگران در حال انجام تحقیق درباره این نکته هستند که بازی‌های ویدیویی عادی چه مزیت‌هایی برای دانش‌آموزان در مدرسه دارد.
بازی‌های ویدیویی در کلاس درس
از سال‌های پایانی دهه ۱۹۷۰ میلادی، دانشمندان تحقیقاتشان درباره اینکه چطور بازی‌های ویدیویی می‌توانند در کلاس‌ها مورد استفاده قرار بگیرند را آغاز کردند. مشاهده‌های اولیه دانشمندان روی گروه‌های مورد آزمایش، تأثیرات مثبت مختلفی مانند هماهنگی بهتر چشم و اندام‌های حرکتی را در افرادی که بازی ویدیویی انجام می‌دادند در مقایسه با افراد عادی نشان داد.
تحقیقات بعدی مشخص کرد که بازی‌های ویدیویی می‌توانند برای بچه‌هایی که در یاد گرفتن مهارت‌های اصلی و اساسی به روش‌های معمول مشکل دارند، کمک کننده باشند. همچنین بازی ویدیویی به دانش آموزان کمک می‌کند متوجه شوند که در چه زمینه‌هایی ضعف دارند و آن‌ها را برای یادگیری با انگیزه می‌کند. بازی‌های ویدیویی حتی می‌توانند برای توجه و تمرکز بچه‌ها کمک کننده باشند.
یکی از افرادی که سابقه‌ای طولانی در زمینه پژوهش مرتبط با تاثیر بازی‌های ویدیویی در آموزش به کودکان دارد، پروفسور جیمز پاول جی، استاد دانشگاه ایالتی آریزونا است. او کتاب‌های مختلفی در این زمینه منتشر کرده است. در کتاب “درباره بازی‌های ویدیویی و یادگیری مثبت: تحقیقات انجام شده روی بازی‌های ویدیویی، یادگیری و خواندن و نوشتن“، او توضیح می‌دهد چطور برای اولین بار متوجه شد که از بازی‌های ویدیویی می‌توان در کلاس درس استفاده کرد:
“می‌خواستم بازی را انجام دهم تا بتوانم مشکلی که پسرم (سم) در بازی با آن روبه رو شده بود را حل کنم. با وجود اینکه بازی که پسرم انجام می‌داد به طور اختصاصی آموزشی نبود، اما به بعضی از مهارت‌هایی که ما روانشناسان در آزمایش‌های خود می‌سنجیم کمک می‌کرد. زمانی که دیدم چطور بازی به خوبی باعث تمرکز پسرم شده است، به کاربرد بازی برای حل مشکلات و کمبودهای تدریس فکر کردم. پس یک بازی خریدم (The New Adventures of the Time Machine). وقتی بازی را شروع کردم، کاملاً شگفت‌زده شدم. بازی سخت، طولانی و پیچیده بود. بارها تلاش کردم و نتوانستم بازی را تمام کنم. فهمیدم که باید مهارت‌های مختلفی را برای جلو رفتن در بازی به کار ببرم.”
بعد از این تجربه، دکتر جی تلاش کرد اطلاعات علمی بیشتری درباره وجه آموزنده و فواید بازی‌های ویدئویی و ارتباط آن‌ها با تفکر منظم و رشد مغز در کودک، جمع‌آوری کند.
نقش و فواید بازی‌های ویدئویی مختلف در رشد مغز چیست؟
همه بازی‌ها تأثیر یکسانی در تحریک مغز ندارند. در ادامه توضیحاتی درباره انواع رایج بازی‌های ویدیویی و تأثیر آن‌ها بر فرایند فکر کردن بچه‌ها ارائه می‌کنیم.
- بازی‌های معمایی: دسته‌ای از بازی‌ها هستند که ذهن افراد را تحریک می‌کنند. بازی‌هایی مانند Angry Birds می‌توانند مغز را تقویت کنند و فرایند پیر شدن سلول‌های مغز را نیز کند نمایند. برای انجام بازی‌های معمایی افراد باید بتوانند از مهارت حل مسئله، حافظه، منطق استفاده کرده و به جزئیات توجه کنند.
- بازی‌های پلتفرمی: مانند The Legend of Zelda و Mario Bros، با استفاده از بازی‌های پلتفرمی مهارت‌های حرکتی و سرعت واکنش افراد بهتر می‌شود.
- بازی‌های نقش‌آفرینی (PRG): مانند Final Fantasy و Elder Scrolls، بازیکنان را تشویق می‌کنند تا استراتژی‌های حل مسئله و منطق خود را به کار ببرند. علاوه بر این، داستان و شخصیت‌پردازی‌های قوی این بازی‌ها به بازیکنان اجازه می‌دهد از مهارت همدلی و اخلاقیات شخصی‌شان هم استفاده کنند. زیرا در این بازی‌ها افراد باید تصمیمات سختی بگیرند که ممکن است نتایج بلندمدت مختلفی داشته باشد.
- بازی‌های استراتژیک هم‌زمان (RTS): مانند Age of Empires و World of Warcraft باعث می‌شوند بازیکنان از مهارت برنامه‌ریزی خود استفاده کنند تا دشمن را شکست دهند و با بقیه‌ی افراد همکاری کنند تا برنده شوند. به دلیل اینکه این بازی‌ها هم‌زمان هستند، بازیکنان باید برای روبه رو شدن با اتفاقات غیرمنتظره آماده باشند. بنابراین انجام این بازی‌ها به بچه‌ها کمک می‌کند مهارت‌های انجام چند کار با هم و ارتباط را یاد بگیرند.
بازی کردن در دانشگاه
پیشرفت روش‌های آموزشی همراه با دسترسی به وسایل الکترونیکی و تعداد بسیار زیاد بازی‌هایی که امروز در اختیار داریم، نتیجه سال‌ها تغییر و تحول در صنعت بازی است. در واقع این روزها گروه‌های سنی مختلفی بازی کردن را جزئی از زندگی روزانه‌شان می‌دانند.
نتایج یک تحقیق نشان داد که بازی ویدیویی و صحبت کردن درباره آن، می‌تواند عملکرد و تعاملات دانشجوها را بهتر کند. محققان یک کلاس از دانشجویان کارشناسی رشته زیست را دو دسته کردند و از یک دسته خواستند تا بازی Spore را انجام بدهند.
دانشجویانی که در گروهی بودند که باید بازی را انجام می‌دادند، میانگین نمراتشان حدود چهار درصد بالاتر از دیگر دانشجویان بود. اتفاقات بازی به آن‌ها یاد داده بود تفکر منتقدانه را پرورش دهند. دانشجویان اعتقاد داشتند که بازی به آن‌ها در فهمیدن مفاهیم اساسی درس‌هایشان کمک کرده است.
ناتان دیمج، یکی از مشاوران معروف تجاری، باور دارد که انجام بازی‌های ویدیویی در کلاس درس و حتی در خانه به او کمک کرده است مهارت‌های مختلفی به دست آورد. او در این باره می‌گوید:
“بازی‌ها باعث شدند هماهنگی دست‌ها و چشم‌های من بیشتر شوند، بهتر بتوانم تصمیمات سریع بگیرم و با انجام بازی‌ها استفاده از مهارت حل مسئله برایم ساده‌تر شد. همچنین، انجام بازی‌های گروهی، باعث شد بهتر بتوانم با افراد دیگر برای رسیدن به یک هدف مشخص همکاری کنم.”
مدرسه‌ای که از بازی‌های ویدیویی (و بازی‌های کلاسیک) کمک می‌گیرد
در حال حاضر در بعضی مناطق دنیا، مدرسه‌هایی تشکیل شده‌اند که با استفاده از بازی‌های مختلف، درس‌ها را به دانش آموزان یاد می‌دهند. مثلاً مدرسه کوئست یکی از پیشگامان در این زمینه است. در این مدرسه، در هر ترم دانش آموزان با سازنده‌های بازی‌ها همکاری می‌کنند تا بازی خاصی برای ارتقای یک مهارت ساخته شود. معمولاً مهارت‌هایی از طریق بازی‌ها به دانش آموزان آموزش داده می‌شود که تدریس آن‌ها به صورت سنتی مشکل است.
در این مدرسه مدل نمره دهی نیز متفاوت شده است و بر اساس عملکرد بچه‌ها در بازی‌ها، درجه‌های مختلفی به آن‌ها داده می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که دانش آموزان کلاس هشتم در این مدرسه، دو برابر دانشجویان سال اول و دوم دانشگاه، می‌توانند از تفکر منتقدانه، حل مسئله و تفکر انتزاعی استفاده کنند. بنابراین به نظر می‌رسد این رویکرد منطبق با بازی برای دانش آموزان مفید بوده است.
بازی‌ها در زندگی واقعی
در زندگی روزمره نیز بازی‌های ویدیویی می‌توانند به افراد کمک کنند تا بدون اینکه جانشان در خطر باشد، بودن در موقعیت‌های خطرناک را تجربه کنند. مثلاً، برای آموزش دادن به خلبان‌ها از شبیه سازهای پرواز استفاده می‌شود. همچنین جراح‌ها با استفاده از این تکنیک، انواع مدل‌های جراحی را یاد می‌گیرند.
بیایید به تجربه‌ی یکی از افرادی که با این تکنیک‌ها در ارتباط بوده است نگاهی بیندازیم: ایان کنت، یکی آنالیزور تجاری است که باور دارد بازی‌های ویدیویی می‌توانند تجربه‌هایی بسیار جدید برای افراد ایجاد کنند. او می‌گوید:
“من بازی Silent Hunter را انجام دادم که اطلاعات من را درباره زیردریایی‌های نظامی را افزایش داد و من بدون ترس توانستم بودن در این زیردریایی‌ها را به صورت مجازی تجربه کنم. همچنین نظر من این است که استفاده از دستگاه واقعیت مجازی (VR) می‌تواند باعث شود افراد برای چند دقیقه از استرس‌ها و فشارهای زندگی عادی دور شوند و برای خلق و خوی آن‌ها مفید است.” ایان به عنوان یک پدر، درباره استفاده پسرش از بازی‌های ویدیویی نگرانی ندارد و حس می‌کند استفاده از این بازی‌ها در مدرسه می‌تواند مفید باشد.
معایب بالقوه‌ی استفاده از بازی‌های ویدیویی
مانند هر تکنولوژی دیگر، اگر بچه‌ها مدت زمان زیادی را به بازی کردن بگذرانند، نمی‌توانند درس‌هایشان را انجام دهند. در این مواقع ممکن است بازی کردن زیاد باعث ایجاد مشکلات درسی و اجتماعی شود. بازی‌های ویدیویی وسیله‌ای برای فرار از افسردگی و استرس هستند زیرا قوانین مشخص و ساده‌ای دارند که بچه‌ها می‌توانند از آن‌ها پیروی کنند و به آن‌ها پاداش می‌دهند (البته نباید از آن‌ها زیاد استفاده کرد زیرا ممکن است باعث ایجاد اعتیاد شوند).
استفاده زیاد و شدید از هر تکنولوژی خاص می‌تواند تاثیری منفی بر مهارت‌های اجتماعی افراد داشته باشد. اگر بچه‌ها بیش از حد با بازی‌ها درگیر شوند، یاد نمی‌گیرند احساسات بقیه افراد را درک کنند. از آنجایی که ما انسان‌ها موجوداتی اجتماعی هستیم، مهارت کسب نکردن در ارتباط با دیگران می‌تواند باعث منزوی و تنها شدن کودکان شود.
این روزها استفاده زیاد افراد از انواع فناوری‌هایی مانند شبکه‌های اجتماعی نیز به این مشکل دامن زده است و مهارت ارتباطات اجتماعی نسل‌های جوان تحت تاثیر این مسائل قرار گرفته است.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
