همه بچه‌ها گاهی اوقات اشتباه می‌کنند، قوانین را زیر پا می‌گذارند یا شیطنت زیادشان موجب آزار و اذیت بقیه می‌شود. نقش والدین در این مواقع، یادآوری مرزها و استفاده از راهکارهای موثر برای جلوگیری از رفتار نامطلوب و تقویت رفتارهای خوب بچه‌ها است. در اغلب مواقع پیدا کردن یک راهکار موثر تربیتی برای پدر و مادرها دشوار است. تنبیه در واقع راهی برای یادآوری این موضوع به بچه‌ها است که رفتاری که انجام داده است اشتباه بوده و نباید تکرار شود و اگرنه با چنین عکس‌العملی روبه‌رو خواهد شد.
واژه تنبیه، اغلب با یادآوری خاطرات بدی برای کودکان نسل قدیم همراه است. در گذشته تنبیه کودکان به طور کاملا خشونت‌آمیز و غیرعلمی برای متوقف کردن رفتار اشتباه کودکان استفاده می‌شده است. امروزه اما اجرای تنبیه به صورت قدیمی خود، تاییدشده نیست و بیشتر جنبه اصلاح رفتار گرفته است. دقت کنید تنبیه کودکان همیشه به عنوان راهکار آخر تربیتی استفاده می‌شود، ولی زمانی که قصد استفاده از آن را دارید باید حتما نکات زیر را رعایت کنید تا آسیبی به کودک وارد نشود. با ما تا انتهای این مطلب همراه باشید.
۱- اصل اول: هرگز از تنبیه بدنی استفاده نکنید
تنبیه کودکان به صورت بدنی یا روش‌هایی مثل ریختن فلفل در دهان کودک، تنبیه با قاشق داغ یا فرستادن بچه به محیطی تاریک، سال‌هاست منسوخ شده و استفاده از این روش‌ها باعث ایجاد مشکلاتی غیرقابل جبران برای بچه‌ها می‌شود. آسیبی که این روش در پی دارد خیلی بیشتر از تاثیر مثبت آن است. تنبیه کودکان با چنین روش‌هایی می‌تواند باعث عوارضی مثل مشکلات اضطرابی و وسواسی و یا ترس‌های شدید، پرخاشگر شدن کودک، کابوس‌ها و مشکلاتی مثل بی‌اختیاری ادرار شود. چیزی که شما باید به آن توجه داشته باشید این است که هر چقدر هم عصبانی باشید یا رفتار فرزندتان اشتباه باشد دلیل نمی‌شود که او را کتک بزنید یا از روشی آسیب‌رسان برای تنبیهش استفاده کنید.
به این موضوع فکر کنید که فرزند شما خیلی از اوقات رفتارهایی غیرارادی انجام می‌دهد و هیچ قصدی برای آسیب زدن یا ایجاد دردسر ندارد. بهتر است بدانید ممکن است تنبیه کودکان به صورت بدنی موجب لجبازی بیشتر و تقویت رفتار منفی‌شان شود. اگر فکر می‌کنید تکرار رفتار فرزندتان به لجبازی مرتبط است می‌توانید به جای تنبیه بدنی که روشی غیرعلمی است از راهکارهای موجود در مقاله «با کودک لجباز چه کنیم؟» کمک بگیرید.
۲- اصل دوم: تناسب بین رفتار نامناسب کودک و شدت تنبیه را رعایت کنید
دقت کنید برای اصلاح رفتار و تنبیه کودک شما باید از یک سیستم منطقی و قابل پیش‌بینی کمک بگیرید. مثلا یک نکته مهم در تنبیه کودکان این است که بین رفتار نامناسب کودک و شدت و میزان تنبیه شدنش تناسب وجود داشته باشد. اگر شما این نکته را رعایت نکنید و برای مثال در قبال انجام کار کوچکی، تنبیه بزرگی در نظر بگیرید سه آسیب جانبی ایجاد می‌شود:
- در قبال رفتارهای نامناسب شدیدتر کودک، تنبیه بزرگ‌تری برای عرضه کردن ندارید.
- در نگاه فرزندتان فردی ناعادل شناخته می‌شوید که پیامدهای غیرمنطقی برای هر رفتاری در نظر می‌گیرید.
- تنبیه کودک، اثرش از دست می‌دهد چون کودک تصور می‌کند شدیدترین تنبیه‌ها را هر بار تحمل کرده و هم‌اکنون به آن‌ها عادت کرده است.
اگر بخواهیم یک مثال از رعایت نکردن این تناسب در تنبیه کودکان ارائه دهیم می‌توان به چنین نمونه‌ای اشاره کرد: فرزند شما از تمرین فوتبال بازمی‌گردد، اما به جای قرار دادن لباس‌های کثیفش در سبد مخصوص، آن‌ها را روی مبل خانه می‌اندازد. تنبیهی که شما ارائه می‌دهید: محروم کردن کودک از رفتن به تمرین به مدت یک هفته است. به نظر می‌رسد مدت زمان یا نوع این تنبیه در قبال رفتار کودک، نامتناسب است. به جای آن می‌توانید از کودک بخواهید خودش لباس‌های آن روزش را برای تمرین روز بعد بشوید یا یک روز با همان لباس‌های کثیف بر سر تمرین حاضر شود.
۳- اصل سوم: تنبیه کودکان را با پیوستگی اعمال کنید
فراموش نکنید تصمیمات خوب به‌ندرت در لحظه گرفته می‌شوند؛ بنابراین شما باید آماده رفتارهای مختلف نامطلوب فرزندتان در آینده باشید و پیش‌یبینی کنید چه رفتارهایی منجر به تنبیه کودکان می‌شود. با همسرتان در مورد این که چه رفتارهایی در فرزندتان نیازمند اصلاح شدن است، صحبت کنید. بهتر است حتی درباره روشی که برای اصلاح این رفتار، به کار می‌گیرید، به توافق برسید.
مرزها و اولویت‌های خود را به‌طور واضح مشخص کنید و این مرزها را برای فرزندتان هم توضیح دهید. کودکان باید از قوانین شما آگاه باشند. شما و همسرتان باید روی نوع و زمان تنبیه‌ها توافق کنید و در اجرای آن ثبات داشته باشید. برای مثال اگر خوردن شکلات قبل از شام ممنوع است این کار هم در حضور شما و هم در حضور همسرتان، هم در خانه و هم در مهمانی ممنوع است. فرزند شما باید بتواند در ذهنش پیش‌بینی کند که هر کاری چه پیامدی دارد. این نکته را به یاد داشته باشید وقتی تنبیهی را طبق قانونی اجرا می‌کنید، به آن پایبند باشید. این طبیعی است که به هنگام تنبیه کودکان مثل محروم کردن آن‌ها از بازی با پلی‌استیشن یا بازی با بقیه بچه‌ها عذاب وجدان داشته باشید، اما محکم باشید تا احتمال رفتار نامطلوب کودک را کاهش دهید.
شاید باور نکنید اما بچه‌ها این ثابت‌قدمی‌تان را به خاطر می‌آورند. آن‌ها می‌دانند در ازای کدام کارشان باید منتظر تنبیه باشند. اگر هر بار به بهانه‌ای کوچک از رفتار بد کودک صرف نظر کنید فرزند شما یاد می‌گیرد چطور هر بار با استفاده از نقطه ضعف‌های شما از تنبیه‌شدن فرار کند. این رفتار حتی می‌تواند در لوس‌شدن کودک نیز موثر باشد.
۴- اصل چهارم: قبل از تنبیه کودک خشم خود را فرو نشانید
طبیعی است زمانی‌که فرزندتان دردسر درست می‌کند عصبانی شوید، اما این نکته را به خاطر داشته باشید که خشم شما باعث می‌شود تنبیه مفید واقع نشود. در واقع زمانی که شما با عصبانیت هشدارها را به فرزندتان می‌دهید و پیام آموزنده را دنبال می‌کنید، کودک از روی ترس اطاعت خواهد کرد.
اطاعت از روی ترس فقط به صورت کوتاه مدت رفتار کودک را تغییر می‌دهد نه بلندمدت! در صورتی‌که تنبیه کودکان باید به‌گونه‌ای باشد که پیام آموزنده را به آن‌ها انتقال دهد. بنابراین بهتر است قبل از تنبیه کودکان خودتان را آرام کنید چون اگر در عصبانیت تنبیه کنید، بیشتر از آن‌که راهکاری موثر در تربیت فرزندتان به کار بگیرید، به او آسیب رسانده‌اید. زمانی‌که شما به‌صورت هیجانی و با خشم بسیار، کودک را تنبیه می‌کنید، در ذهنش این الگو شکل می‌گیرد که شما به خاطر حال خودتان این کار را کردید. کودک باید متوجه شود تنبیه به رفتار خودش مربوط است و نه چیز دیگری!
۵- اصل پنجم: مطمئن شوید که کودک دلیل تنبیه شدنش و رفتار درست را متوجه شده
در زمان تنبیه کودکان باید با لحن جدی و عاری از خشم به‌طور مختصر و واضح به کودک بگویید چه اشتباهی انجام داده است که منجر به تنبیه شده است. مثلا: «چون دفتر برادرت رو خط خطی کردی امروز نمی‌تونی کارتون محبوبت رو ببینی» همچنین اگر خوب دقت کنید متوجه می‌شوید تنبیه به کودک می‌گوید که چه کاری انجام ندهد، اما به او نمی‌گوید در عوض چه کاری انجام دهد. تنبیه کودکان جایگزین آموزش مهارتها نیست بلکه میزان رفتار نامطلوب را کاهش می‌دهد یا آن را حذف می‌کند. بنابراین شما باید در کنار تنبیه ، رفتار درست و مناسب و یا حتی جبران اشتباه را آموزش دهید.
این آموزش‌ها باید به‌نحوی باشد که کار درست را نیز به کودک یاد دهد نه این که فقط روی انجام ندادن کار بد متمرکز باشد. فراموش نکنید تشویق‌کردن رفتار درست کودک می‌تواند تغییری خارق‌العاده ایجاد کند؛ بنابراین در کنار تنبیه کودکان از تشویق‌کردن برای شکل‌دهی رفتار درست استفاده کنید. فراموش نکنید برای شکل‌دهی مناسب رفتار کودک و تربیت او قانونی وجود دارد که بیان می‌کند به ازای هر ۵ بار تشویق کودک می‌توانید در حد ضرورت از ۱ بار تنبیه استفاده کنید. در مقاله «چگونه کودکان را تشویق کنیم» به بیان راه‌های درست تشویق پرداخته‌ایم که می‌تواند به شما در این امر کمک کند.
۶- اصل ششم: پیام تنبیهی کودکان را به صورت ساده و واضح ارائه دهید
هنگام تنبیه کودک، نیازی به اجرای تئاتر یا نمایش نیست. بهتر است پیام آموزنده خود را به‌صورت ساده و واضح به کودک بگویید. این روش بهتر و موثرتر از مجازاتی ۳ ساعتی همراه با اشک و آه و ناله و تهدید است. زمانی‌که شما به فرزندتان می‌گویید: «من دیگه دوست ندارم چون بهت گفتم که دست به ظرفا دست نزنی! اما دست زدی و شکوندیشون!» در واقع به فرزندتان این پیام را می‌دهید که محبت شما شرطی است و فقط زمانی که از شما اطاعت کند آن را دریافت می‌کند. تنبیه کودکان به شکل شرطی نه تنها موثر نیست بلکه به شخصیت کودک آسیب می‌رساند و پایه‌ای را برای روابط آینده‌اش می‌سازد که فقط در ازای اطاعت، محبت دریافت کند.
در عوض می‌توانید بگویید: «مامان/بابات خیلی دوست دارن و نمی‌خوان به خودت صدمه بزنی. اگر با شیشه‌ها بازی کنی ممکنه مثل الان بشکنه و به خودت آسیب برسونی. من نمی‌خوام دیگه این اتفاق بیفته بنابراین تا زمانی که صلاح بدونم دیگه نمی‌تونی توی آشپزخونه بیای خب؟»
۷- اصل هفتم: هرگز جلوی جمع کودک را تنبیه نکنید
تصور کنید فرزندتان در یک مهمانی بزرگ دست بچه‌ای دیگر را چنان گاز گرفته که دستش کبود شده و پدر و مادر او شاکی جلوی شما ایستاده‌اند. چه واکنشی نشان می‌دهید؟ اغلب مواقع زمانی که کودک جلوی جمع دردسر ایجاد می‌کند، والدین خجالت‌زده می‌شوند و جلوی جمع کودک را تنبیه می‌کنند. واقعیت این است که تنبیه کودکان در جمع، کاملا اشتباه است و عزت نفس کودک را خدشه‌دار می‌کند.
روانشناسان معتقدند تنبیه کودکان زمانی موثر است که به تنهایی بین والد و کودک اتفاق بیفتد نه جلوی سایر اعضای خانواده و یا هر جمع دیگری! در نتیجه زمانی که در چنین موقعیتی قرار می‌گیرید، کودک را به محیطی خلوت ببرید و قوانین را به او یادآور شوید و با لحنی عاری از خشم توضیح دهید تنبیه او شامل چه مواردی است.
تنبیه کودکان مانند درو کردن علف‌های هرز است
اگر هر کودک را یک زمین حاصل‌خیز برای پرورش انواع مهارتها یا رشد رفتارهای درست و نادرست در نظر بگیرید، شما و تمام معلمان او باغبان این زمین هستید. تنبیه کودکان مثل درو کردن علف‌های هرز، تلاش می‌کند اخلاق‌های نامناسب کودک را از بین ببرد، اما هر روشی برای این کار پاسخگو نیست. نکته اصلی این است که مانند بسیاری از تکنیک‌ها و روش‌های دیگر، تنبیه هم بسته به نحوه اعمال آن یا رعایت اصول اجرایی‌اش می‌تواند بسیار موثر یا بی‌اثر باشد. تنبیهی که به طور مناسب هدف‌گذاری شده و با سطح تخلف کودک مطابقت دارد، می‌تواند ابزاری عالی برای کم‌رنگ کردن یا خاموش شدن رفتار کودک باشد.
تنبیه نامناسب و ناهماهنگ می‌تواند منجر به آسیب‌های جسمی و روانی زیادی در بچه‌ها شود. در این مقاله تلاش کردیم نکات و اصول مهم در تنبیه کودکان را برای شما شرح دهیم. فراموش نکنید تنبیه کودکان می‌تواند آخرین راهکار در تربیت فرزندتان باشد و همیشه راه‌های دیگری برای امتحان کردن وجود دارد. شما چقدر از راهکار تنبیه برای تربیت کودکان استفاده می‌کنید؟ آیا این روش را موثر می‌دانید؟ نظرات خود را با ما اشتراک بگذارید.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی میکنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش میکنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
من خودم به شدت با تنبیه بدنی بچه مخالفم. برای تنبیه دخترم از چیزایی که دوست داره محرومش میکنم ا توجه بهش نمیکنم تا موقعی که تکرار نکنه کار اشتباهی رو که کرده
واقعا تنبیه کردن بچه باید اصولی باشه واگرنه خیلی آسیب میزنه. من که سعی میکنم بچه خودم رو تنبیه نکنم تا جایی که میشه. ممنون برای مطلب خوبتون.
بله تنبیه کودکان همیشه باید آخرین راه باشه. خیلی خوشحالیم که مطلب براتون مفید بوده.
همیشه برای تنبیه کردن دختر ۸ ساله ام سرگردون میشم. دوست ندارم تنبیهش کنم اما روش های تنبیه کردن کودکان به این شکل میتونه راهنمای خیلی خوبه باشه
نکات و روش های تنبیه کردن کودکان رو خیلی خوب مطرح کردید. ممنون از مطالب مفیدتون
خوشحالیم مطلب براتون مفید بوده.
چقدر مقاله خوبی بود خیلی خوب درباره نحوه درست تنبیه کودک گفتید. ممنون .
خوشحالیم مطلب براتون مفید بوده.
اینکه مثلا چیزایی رو که بچه دوست داره براش نخریم میتونه تنبیه خوبی برای بچه باشه؟ البته وقتی کار خطایی انجام میده . مثلا اون روز براش بستنی نخریم.