وقتی از والدین پرسیده می‌شود که دوست دارند فرزندانشان در حال حاضر و در بزرگسالی چه ویژگی‌هایی داشته باشند، یکی از رایج‌ترین پاسخ‌ها «مسئولیت پذیری» است. این اصطلاح، معانی متفاوتی دارد، از جمله:
-قابل اعتماد بودن برای دیگران طوری که در اصطلاح عامیانه بتوانند روی فرد حساب کنند
-پایبندی به قول و توافقات و انجام تعهدات
-پاسخگو بودن برای رفتار خود و پذیرش مسئولیت اشتباهات
-عضوی کمک کننده در خانواده و جامعه بودن
مسئولیت پذیر بودن کلید موفقیت کودکان چه در مدرسه و چه در دنیای بزرگسالی و یکی از مهم‌ترین عوامل پیشرفت در حوزه حرفه‌ای و شخصی است. متاسفانه مسئولیت پذیری را نمی‌توان یک شبه یاد گرفت و زمان زیادی طول می‌کشد تا بچه‌ها این ویژگی سخت و در عین حال زیبا را یاد بگیرند.
مثل همیشه این شما هستید که می‌توانید به فرزندان خود بیاموزید که نسبت به وظایف خود آگاه باشند. کودکان به راهنمایی، حمایت و آموزش شما نیاز دارند، تا بتوانند یاد بگیرند که چگونه مسئولیت پذیر باشند. بهتر است بگوییم وظیفه‌شناس شدن کودکان مانند یک پازل است که قطعه‌های مختلفی دارد. این پازل نیاز به یک بستر و طرح قبلی دارد که والدین آن را می‌سازند. با ما همراه باشید تا در ادامه مقاله به چگونگی آموزش یادگیری مهارت‌هایی که منجر به ایجاد مسئولیت پذیری در کودکان می‌شود، بپردازیم.
۱-وظیفه شناسی را از کودکی آموزش دهید
واگذاری مسئولیت به کودکان باید زودتر شروع شود. بهترین زمان برای شروع این کار، سن کودکان نوپا است. شما نمی‌توانید ناگهان از سنین بالا، مسئولیت دادن به فرزندتان را شروع کنید. یک نوجوان، اگر تجربه‌ای درباره انجام کارهای محول شده، نداشته باشد قطعا زمانی که از او می‌خواهید وظیفه‌ای ساده را به عهده بگیرد، نمی‌داند چگونه باید آن را انجام دهد. در این صورت فرزند نوجوان شما با محل کارتان تماس می‌گیرد و می‌گوید: «مامان من گرسنه‌ام. کی میای خونه؟» شما می‌گویید: «می‌تونی واسه خودت یک ساندویچ درست کنی تا من برسم» اما او پاسخ می‌دهد: «نمی‌تونم زودتر بیا خونه». پس اگر از کودکی به او مسئولیت‌های کوچک ندهید احتمالا در بزرگسالی هم نباید از او انتظاری داشته باشید. سپردن این وظایف کوچک به کودک در تربیت کودک مستقل هم نقش موثری دارد.
۲-کودکان را در کارهای خانه مشارکت دهید
کارهای خانه می‌تواند عرصه مناسبی برای آموزش مسئولیت به بچه‌ها (متناسب با سن آن‌ها) باشند. این کار نیاز به نظارت شما دارد. در نتیجه هیچ خطری چه به لحاظ جسمی(مثل کار با چاقوی آشپزخانه و بریدن دست) و چه به لحاظ روانی(شکست فرزندتان در ملا عام) وجود ندارد. زمان انجام کارهای خانه، غرغر نکنید. لبخند بزنید و فرزندتان را به کمک دعوت کنید(حتی اگر او کار را طولانی‌تر کند). این کار علاوه بر آموزش مسئولیت پذیری باعث کاهش وابستگی کودک به مادر نیز می‌شود.
انجام کار گروهی، مثل یک کلاس گران‌بهای آموزشی برای فرزندتان است. آن‌ها این فرصت را دارند که یک کار را به عهده بگیرند و آن را تا انتها انجام دهند. این فعالیت‌ها نه تنها به فرزند شما کمک می‌کند تا مسئولیت پذیرتر شود، بلکه می‌تواند اعتماد به نفس او را نیز بالا ببرد. مطمئن شوید، کودکان وظایف را به خوبی متوجه شده‌اند. دکتر راسکین در این‌باره می‌گوید: «وقتی از فرزندتان دعوت می‌کنید که در کارهای خانه شرکت کند، احساس ارزشمندی و غرور می‌کند».
۳- راه‌های مسئولیت گریزی کودکان را هوشمندانه مسدود کنید
گاهی اوقات فرزندان بهانه‌های مختلفی برای شانه خالی کردن از مسئولیت می‌سازند. برای مثال می‌گویند: «بلد نیستم انجامش بدم». در چنین مواقعی، برای از بین بردن بهانه کودکان باید هوشمندانه رفتار کرد. به این صورت که مسئولیت‌های فردی را با نشان دادن راه‌های انجام یک وظیفه به فرزندتان آموزش دهید. این کار را تا زمانی ادامه دهید که او انجام آن‌ها را یاد بگیرد. حتی زمانی که انجام آن کار، به تنهایی آسان‌تر است (تقریبا همیشه راحت‌تر است که خودتان این کار را انجام دهید). با آموزش دادن این کارها علاوه بر آموزش مسئولیت پذیری، باعث کاهش وابستگی کودک به مادر نیز می‌شوید.
اگر انجام یک کار او را گیج می‌کند آن را به مراحل کوچک تقسیم کنید تا بهانه‌ای نداشته باشد. به طور مثال اگر پسرتان یک میان وعده می‌خواهد، به او نشان دهید سیب‌ها کجا هستند و چگونه می‌تواند یکی از آن‌ها را بشوید. دختر شما همیشه لباس‌های کثیف خود را روی زمین می‌اندازد؟ یک سبد در اتاق او بگذارید و به او نشان دهید که شلوار جین کثیف به کجا تعلق دارد.
۴- برای کودک الگوی مسئولیت پذیری باشید
بهترین راه برای آموزش مسئولیت پذیری به کودکان این است که مسئولیت‌های کودک را به صورت عملی به او نشان دهید. فرزند شما لحظه به لحظه همانند یک طوطی رفتار شما را تقلید می‌کند. آن‌ها در تمام مدت رشد خود، مثل یک خمیر بازی با الگوبرداری از شما شکل می‌گیرند.
برای انجام کارهای خیرخواهانه در جامعه، داوطلب شوید. قابل اعتماد باشید. به موقع در جمع حاضر شوید، اشتباه خود را بپذیرید و بابت اشتباهات خود، عذرخواهی کنید. عذرخواهی کردن و پذیرفتن اشتباه یک اقدام مهم در آموزش مسئولیت پذیری به کودکان به شمار می‌رود اگر مایل هستید در این‌باره بیشتر بدانید پیشنهاد می‌کنیم مقاله «آموزش عذرخواهی به کودکان» را مطالعه کنید.
به طور کلی اگر فرزندتان شما را در حال انجام کارهایی ببیند که نشان از مسئولیت پذیری شما دارد، به احتمال زیاد او نیز همین کار را انجام می‌دهد. پس چیزی را که از کودک انتظار دارید اول باید خودتان اجرا کنید و در حین انجام هر کار، بارها و بارها از عبارت «ما» برای درونی شدن این وظایف در ذهن کودک استفاده کنید. از سایر اعضای خانواده و پرستار بچه خود بخواهید که از این روش پیروی کنند.
خیلی سریع این اقدامات برای بچه‌ها به عادت تبدیل می‌شود. به طور مثال اگر هنگام ریختن آبمیوه، دستش لرزید و کمی روی میز آشپزخانه ریخت. او را تشویق کنید تا به شما کمک کند، همان طور که یک دستمال کاغذی برمی‌دارید یکی هم به او بدهید و بگویید: «اوه، آبمیوه‌ها ریخت. اشکالی نداره. ما می‌تونیم تمیزش کنیم». همچنین می‌توانید وقتی غذا تمام شد بگویید: «ما بعد از خوردن غذا بشقابامون رو توی سینک ظرفشویی می‌ذاریم»، و خودتان هم این کار را انجام دهید.
۵- با دستور دادن، کودکتان را مسئولیت گریز نکنید
اشتباه نکنید شما قرار نیست یک معلم سختگیر باشید بلکه تصمیم دارید فرزند خود را برای ورود به بزرگسالی توانمند کنید و از او یک فرد متعهد و وظیفه‌شناس بسازید. لحن شما در ارائه وظایف به کودک، تعیین می‌کند که کودک همراه شما باشد یا نه. به طور مثال به جای این که هر روز صبح سر کودک خود داد بزنید «دندونا‌تو مسواک بزن! کتاباتو گذاشتی توی کوله‌پشتیت؟ ناهارت رو فراموش نکنی!»، می‌توانید بپرسید: «کار بعدی که باید انجام بدی تا برای مدرسه آماده شی چیه؟» هدف این است که آن‌ها را صبح به صبح بر روی لیست کارهایشان متمرکز کنید تا زمانی که آن را درونی کنند و شروع به مدیریت وظایف صبحگاهی به صورت خودکار کنند.
۶- از قانون ( وقتی که…می‌توانیم) برای تربیت کودک وظیفه‌شناس استفاده کنید
جری ویکوف، روانشناس خانواده و نویسنده کتاب بیست فضیلت قابل آموزش، پیشنهاد می‌کند از آن‌چه که او «قانون مادربزرگ» می‌نامد برای تشویق رفتار مسئولانه استفاده کنید. قانون مادربزرگ به جای صدور اولتیماتوم «اگر این کار را نکنی، پس نمی‌توانی»، می‌گوید: «وقتی که مسئولیتی را که باید انجام بدهی به اتمام رسید، می‌توانی کاری را که می‌خواهی انجام دهی. » ویکوف می‌گوید: «قانون مادربزرگ روشن می‌کند که خانواده شما قوانینی دارد که همه از آن پیروی می‌کنند». اگر فرزندتان گفت: «دوستم از من خواسته که امروز به خونشون برم من می‌خوام همین الان برم» با این جمله پاسخ دهید: «وقتی تکلیفت رو تموم کردی، می‌تونی برای بازی بری خونه دوستت». اما گفتن «اگر تکالیفت رو تموم کنی، خودم می‌برمت سینما» در واقع فقط رشوه دادن به کودک است تا رفتاری معقول داشته باشد و این احتمال را افزایش می‌دهد که او تصمیم بگیرد که همیشه بابت انجام مسئولیت‌هایش تقاضای رشوه کند. این موضوع را به او نشان دهید که رئیس نیستید، فقط از او انتظار دارید که مسئولانه رفتار کند، همان‌طور که خودتان رفتار می‌کنید.
۷- برای افزایش مسئولیت پذیری کودک، او را تحسین کنید
تحسین کردن به فرزند شما می‌آموزد که تلاش‌های او مهم و قابل قدردانی است. در صورت امکان، دقیقا اشاره کنید که کار او چگونه به دیگران کمک کرده است: «چه عالی! حالا که چمنا رو کوتاه کردی، همه ما می‌تونیم امروز بعدازظهر یک بازی والیبال داشته باشیم». به یاد داشته باشید هرگز، تحسین کردن را با پاداش دادن اشتباه نگیرید. تصور نکنید که عادت دادن او به یک سیستم پاداش محور، مسئولیت پذیری کودک را افزایش می‌دهد. این راهکار شاید در بچگی موثر باشد، اما کودک به محض ورود به محیطی جز محیط خانواده متوجه می‌شود کسی به او برای آویزان کردن کاپشنش به جالباسی مدرسه، هدیه نمی‌دهد و احساس سرخوردگی و بی‌ارزشی می‌کند.
۸- اجازه دهید کودک پیامدهای بی مسئولیتی را تجربه کند
زمانی که یک وظیفه را به کودک می‌سپارید به او گوشزد کنید که در صورت انجام دادن آن کار با چه عواقبی روبرو خواهد شد. به فرزندتان بازخورد مکرر، واضح و ملموس در مورد تلاش‌هایش ارائه دهید. دقیقا به او بگویید که کدام مورد خوب بوده و یا کدام یک، نیاز به کار بیشتری دارد. سپس به او فرصت دهید تا آن را اصلاح کند. اگر عواقب انجام ندادن یک مسئولیت، خشن یا خطرناک نیست، اجازه دهید فرزندتان، با آن‌ها، روبه‌رو شود. به طور مثال اگر هر روز صبح مسئولیت گذاشتن تکالیفش در کوله‌پشتی را بر عهده دارد و این کار را انجام نمی‌دهد، اجازه دهید یک روز به همان صورت به مدرسه برود. او ممکن است ناراحت یا عصبانی شود، اما این موضوع در آینده تکرار نخواهد شد.
همچنین اگر دخترتان مدام کفش‌های ورزشی بسکتبال خود را فراموش می‌کند، شاید بهتر باشد یک روز کنار سالن، بازی بقیه بچه‌ها را تماشا کند. او باید یاد بگیرد مادرش همیشه زمان خالی برای آوردن آن‌ها به کلاس را ندارد. روانشناس بالینی الکس برزوی می‌گوید: «والدین می‌ترسند که اجازه دهند بچه‌ها رنج بکشند، غمگین یا عصبانی شوند، اما اگر همیشه مشکلات بچه‌ها را حل کنیم، آن‌ها یاد نمی‌گیرند که وقتی بزرگ می‌شوند مسئولیت پذیر باشند.»
۹-نگهداری از یک حیوان خانگی را برای آموزش مسئولیت پذیری به کودک بسپارید
اگر فرزندتان به سنی رسیده است که بتوانید مراقبت کوتاه‌مدت از یک حیوان خانگی کم آزار را به او بسپارید، از این روش موثر برای یادگیری مسئولیت پذیری به او استفاده کنید. به طور مثال مراقبت فرزندتان از ماهی قرمزهای عید می‌تواند درس بزرگی در مسئولیت پذیری باشد. اطمینان حاصل کنید که او وظایفی مثل تمیز کردن تُنگ ماهی و تغذیه روزانه او را بر عهده می‌گیرد. در این کار او را تنها نگذارید و گاهی به او کمک کنید.
دقت کنید حتما ترس‌های کودک از بعضی حیوانات یا آلرژی‌های او را در نظر بگیرید. توجه داشته باشید اگر حیوان به هر دلیلی مریض شد و از دست رفت، هرگز این اتفاق را به رفتار کودک نسبت ندهید. هدف شما دادن احساس گناه و عذاب وجدان‌های طولانی‌مدت به کودک نیست بلکه ایجاد یک فرصت آموزشی است. در این مواقع به او توضیح دهید که وظایفش را کاملا به درستی انجام داده که تحسین برانگیز است. بهتر است از این راهکار به عنوان روشی کوتاه‌مدت استفاده کنید و بر فرایند نظارت کامل داشته باشید.
۱۰- برای مسئولیت‌های کودک یک جدول برنامه‌ریزی روزانه بکشید
جدول‌هایی را روی یخچال یا دیوار آویزان کنید که کارها و مسئولیت‌های کودک را در طول یک هفته به صورت روزانه شرح می‌دهد. این جدول‌ها می توانند به کودکان کمک کنند که در نظر داشته باشند چه چیزی از آن‌ها انتظار می‌رود. این کار را به همراه فرزند خود انجام دهید و در تصمیم‌گیری در مورد مسئولیت‌هایش با هم مشورت کنید. این روش باعث می‌شود که او احساس مشارکت بیشتری در فرآیند قبول یک وظیفه داشته باشد و احساس اجبار نکند. ضمن این که اگر چیزی را فراموش کرد می‌تواند به این برگه‌ها مراجعه کند. انجام این کارها علاوه بر اینکه باعث ایجاد احساس مسئولیت در کودک می‌شود، اعتماد به نفس کودک را نیز افزایش می‌دهد. اگر فرزند شما اعتماد به نفس خوبی ندارد به شما توصیه می‌کنیم مقاله « بازی‌هایی برای افزایش اعتماد به نفس » را نیز مطالعه کنید.
نقش والدین در مسئولیت پذیری کودکان، همراه باشید نه یک رییس سختگیر
همه ما می‌خواهیم فرزندانی مسئولیت پذیر تربیت کنیم و در دنیایی زندگی کنیم که در آن بزرگسالان از وظایف خود در هر جایگاهی شانه خالی نمی‌کنند. مسئولیت پذیری نیاز به سرمایه‌گذاری بلندمدت دارد و هیچ بزرگسال متعهدی یک‌باره به وجود نمی‌آید. در واقع وظیفه‌شناسی نیاز به پرورش از کودکی دارد.
در این مقاله ما راه‌های همراهی شما به عنوان یک والد برای پرورش یک کودک مسئولیت‌پذیر را مرور کردیم. نیاز است برای اجرایی کردن این راهکارها، خلق و خوی فرزندتان را در نظر بگیرید. اگر کودک شما دائما در انجام مسئولیت‌هایش شکست می‌خورد یا عقب‌نشینی می‌کند، مجددا راهکارتان را مورد ارزیابی قرار دهید، شاید کودک نیازمند کمک بیشتری باشد. انعطاف بیشتری نشان دهید و مثل یک دوست، همراه او باشید.
اگر می‌خواهید در این مسیر کنار فرزندتان باشید نیاز نیست مثل یک معلم سختگیر یا رئیسی طلبکار مدام دستور بدهید و اشکال بگیرید. کودک شما به همراهی صبورانه شما برای یادگیری احتیاج دارد. آموزش مسئولیت پذیری به کودکان شاید کار زمان‌بری باشد اما اگر از این نکات پیروی کنید، کودکی تربیت خواهید کرد که با وظیفه شناسی باعث سربلندی خودش و آرامش دیگران خواهد شد.
آیا این مقاله برای شما مفید بود؟ حتما نتایج اجرای این راهکارها را به ما اطلاع دهید.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
سلام. آموزش مسئولیت پذیری به کودکان شاید کار زمان‌بری باشد اما اگر از این نکات پیروی کنیم، کودکی تربیت خواهیم کرد که با وظیفه شناسی باعث سربلندی خودش و آرامش دیگران خواهد شد.
بلکه کاملا درسته .🙏🙏
سلام
ممنون از شما مقاله‌ای بسیار مفید بود🙏🏻
سپاس. خوشحالیم مقاله براتون مفید بوده.
تربیت کودک مسئولیت پذیر…
واقعا باید براش تلاش کنیم 👌🏻👌🏻 راهکارها عالی بود
ممنون از مطلب مفیدتون🙏
ممنون از لطفتون. خوشحالیم مطالب براتون مفید بوده.
سلام تشکر از اطلاعات مفیدتون. فقط یک نکته کاش قبل از اینکه مطلبی منتشر کنید یا توصیه ای یای کسی کنید اول فکر کنیم وخودمون قبلش مطلب را تجزیه تحلیل کنیم و خودمون رو هم صاحب فکر بدونیم مورد ۹ برای جامعه ایران نیست لطفا مردم رو تشویق نکنید.