تصور کنید یک روز تابستان در حال رانندگی هستید و کولر ماشین خراب شده است، همان‌طور که از دست ترافیک شدید و گرمای هوا کلافه شده‌اید، صدای همسرتان که با تلفن خود بلندبلند صحبت می‌کند در گوشتان می‌پیچد، فرزندتان از پشت با لگد به صندلی می‌زند و بلند داد می‌زند که گرسنه است، ماشین کناری دستش را از روی بوق برنمی‌دارد و دقیقا در همین حین یک مگس مزاحم هم مدام دور سرتان چرخ می‌زند. چه حسی دارید؟ آیا می‌توانید روی رانندگی خود و داشتن فاصله ایمن از جلو و اطراف با بقیه ماشین‌ها تمرکز کنید یا مدام حواستان پرت می‌شود؟ این دقیقا بخشی از احساس‌هایی است که بچه‌های دچار اختلال بیش فعالی ضمن مشکل نقص توجه خود، در ۲۴ ساعت شبانه روز تجربه می‌کنند.
آن‌ها می‌خواهند مثل بقیه بچه‌ها روی نیمکت مدرسه بنشینند و به حرف‌های معلم توجه کنند، اما همه چیز حواسشان را پرت می‌کند و انگار به منبعی بی‌انتها از انرژی وصل هستند. آن‌ها می‌خواهند که وسط حرف دیگران نپرند و نوبت را رعایت کنند، اما ذهن آن‌ها مثل یک ماشین بنز است که به جای ترمز ماشین، ترمز دوچرخه روی آن کار گذاشته شده است و کنترل این امیال برای انجام کارهای بدون فکر خیلی مشکل است. آن‌ها هم از این که شبیه بقیه نیستند و مدام سرزنش اطرافیان را می‌شنوند خوشحال نیستند در نتیجه به کمک شما به عنوان یک والد حمایت‌گر برای تشخیص زودهنگام و درمان نیاز دارند.
بیش فعالی چیست و چه تفاوتی با شیطنت معمولی کودکان دارد؟ آیا دلیل مشخصی برای آن وجود دارد؟ اگر بیش فعالی کودکان درمان نشود چه اتفاقی می‌افتد؟ با ما در ادامه مقاله همراه باشید تا پاسخ این سوال‌ها را با هم بررسی کنیم.
اختلال کم توجهی- بیش فعالی(ADHD) در کودکان به چه معنایی است؟
در حالی که برخی از بچه‌ها ساعت‌ها رنگ آمیزی می‌کنند یا نیمی از روز را به آرامی با لگوهایشان بازی می‌کنند، به نظر می‌رسد برخی دیگر نمی‌توانند برای ۲ دقیقه بی‌حرکت بنشینند. همه ما بچه‌هایی را می‌شناسیم که نمی‌توانند آرام بنشینند، به نظر می‌رسد که هرگز گوش نمی‌کنند، هر چقدر هم که دستورالعمل‌ها را واضح ارائه کنید از آن‌ها پیروی نمی‌کنند یا در زمان‌های نامناسب نظرات خود را بیان می‌کنند.
گاهی اوقات به این کودکان برچسب مزاحم می‌زنند یا به دلیل تنبلی و بی‌انضباطی مورد انتقاد قرار می‌گیرند. آن‌ها بیشتر اوقات در حال بی‌قراری، پریدن، جست‌وخیز هستند و به معنای واقعی کلمه از دیوارها بالا می‌روند، اما این موارد تنها دلیل کافی برای تشخیص بیش فعالی کودک نیست.
ویژگی اصلی اختلال کم توجهی-بیش فعالی(ADHD) رفتارهایی است که از لحاظ اجتماعی، اخلال‌گرانه محسوب می‌شوند. یعنی موقعیت‌های اجتماعی را مختل می‌کنند. این موقعیت می‌تواند خانواده، مدرسه یا هر جای دیگری باشد که غیر کودک، فرد دیگری هم حضور دارد. این رفتارها در کودکان دارای این اختلال، شدت بیشتری دارد. همه بچه‌ها پر انرژی هستند و دوست دارند بدوند و بازی کنند. حتی گاهی به نظر می‌رسد انرژی ان‌ها پایان ندارد. تفاوت این کودکان با بچه‌های پرجنب‌وجوش در این جاست که کودکان بیش فعال به‌طور مداوم و مستمر، انرژی، رفتارهای بدون فکر و یا حتی نقص توجه بیشتری دارند و این نشانه‌ها با سطح رشدی و سن کودک تناسب ندارد و تنها به یک محیط یا شرایط محیطی هم محدود نمی‌شود.
ADHD یک اختلال عصبی-رشدی شایع است که معمولا در دوران کودکی(قبل از ۱۲ سالگی) ظاهر می‌شود. در این اختلال، مهار پاسخ‌های خودکار برای کودکان دشوار است(پاسخ‌هایی که می‌تواند شامل همه‌چیز از حرکت گرفته تا گفتار و توجه باشد).
علت بیش فعالی در کودکان چیست؟
علت دقیق ADHD مشخص نیست. اما، محققان گمان می‌کنند که ممکن است عوامل متعددی در این که کودکی به ADHD مبتلا شود، نقش داشته باشد. در ادامه به بیان این علل می‌پردازیم.
۱- ساختار مغز دلیلی برای بروز اختلال بیش فعالی- نقص توجه در کودکان
تصویربرداری‌های MRI از مغز کودکان بیش فعال نشان می‌دهد، مغز این کودکان به طور متوسط ۳/۲ درصد کوچکتر از سایر کودکان است. این تفاوت باعث می‌شود کودک در بازداری بعضی رفتارها یا عملکردهای اجرایی مثل برنامه‌ریزی و کنترل توجه مشکل داشته باشد.
همچنین در بعضی نمونه‌ها، مناطق خاصی از مغز کودکان مبتلا به ADHD، ممکن است کوچکتر باشد، در حالی که مناطق دیگر ممکن است بزرگ‌تر باشند. این تفاوت باعث می‌شود کودک در بازداری بعضی رفتارها یا عملکردهای اجرایی مثل برنامه‌ریزی و کنترل توجه، مشکل داشته باشد. مطالعات دیگر نشان داده‌اند که مواد شیمیایی و انتقال‌دهنده‌های عصبی مغز کودکان بیش فعال، دچار عدم تعادل هستند یا به‌درستی کار نمی‌کنند.
۲- ژنتیک پررنگ‌ترین علت بیش‌فعالی در کودکان
ADHD در درجه اول یک اختلال ارثی است. تخمین زده می‌شود که درصد سهم ژنتیک در ابتلا به بیش فعالی حدود ۷۰ درصد باشد. تحقیق درباره دوقلوها نشان می‌دهد که ۶۰ تا ۹۰ درصد این اختلال به علت عوامل ژنتیک است. وقتی یکی از والدین به ADHD مبتلاست، احتمال این که فرزند او بیش فعال شود حدود ۵۰ درصد است. البته باید در نظر داشت ممکن است یک کودک ژن‌های بیش فعالی را به ارث ببرد اما این ژن‌ها فعال نشوند.
در واقع بروز ADHD به حضور عوامل خطر وابسته است به طور مثال در دو کودکی که آمادگی ژنتیکی برای بیش فعال شدن را دارند و مادر یکی از آن‌ها در دوران بارداری سیگار کشیده و دیگری نکشیده است، احتمال ابتلای کودک اول به این اختلال بیشتر است. یعنی آن چه به ارث می‌رسد آسیب‌پذیری یا آمادگی برای ابتلا است و عوامل خطر محیطی در بروز این مشکل سهم بزرگی دارند.
۳- شیوه فرزندپروری ناکارآمد علت بیش فعالی- کمبود توجه در کودکان
والدین کودکان دارای اختلال ADHD به احتمال زیاد خودشان هم بیش فعال هستند و شیوه تربیت ناکارآمدی را استفاده می‌کنند. در نتیجه استفاده از این سبک‌های فرزندپروری، نشانه‌های خفیف این اختلال را تشدید می‌کنند یا موجب بروز این ژن‌های خاموش می‌شوند. درواقع سبک فرزندپروری ناکارآمد یکی از مهمترین علت‌های بیش فعالی کودکان به حساب می‌آید. همچنین گفته می‌شود پدر و مادرهای عادی وقتی با کودک بیش فعال مواجه می‌شوند سختگیری بیشتری نشان می‌دهند. در نتیجه کودک لجبازی، تکانشگری و رفتارهای اخلال گرانه بیشتری را انجام می‌دهد و به همین صورت یک چرخه معیوب شکل می‌گیرد که هیچ‌موقع از حرکت باز نمی‌ایستد.
۴- نقش تغذیه نامناسب در اختلال ADHD در کودکان
برخی از پژوهشگران در گذشته معتقد بودند به هم خوردن تعادل مواد بیوشیمیک بدن باعث به وجود آمدن کودکان بیش فعال می‌شود. این اتفاق به دلیل مصرف مواد غذایی دارای مواد افزودنی و مصنوعی، ورود زیاد مواد قندی، مسمومیت با سرب(هوای آلوده) یا جذب مواد آرایشی به بدن مادر در طول بارداری و وجود نیکوتین در هوای اطراف کودک یا مادر می‌افتد. هنوز نتایج تحقیقات به طور رسمی تاثیر این موارد را تایید نکرده‌اند اما هر کدام را تا حدی در بروز این اختلال موثر دانسته‌اند.
غذاها و افزودنی‌های غذایی که ممکن است علائم ADHD را تشدید کنند عبارتند از: غذاهای شیرین، غذاهای شور، کربوهیدرات‌های ساده، چربی‌های اشباع شده، کافئین، نگهدارنده‌ها و رنگ‌های غذایی.
۵- عوامل پیش از تولد( دوران جنینی) موثر در ایجاد بیش فعالی در کودکان
به نظر می رسد بعضی مسائل بارداری با عوامل ژنتیکی تعامل پیدا می‌کنند تا ADHD پدید آید. از جمله این عوامل می‌توان به مشکلات مادر در دوران حاملگی، مشکلات هنگام تولد، استفاده مادر از نوشیدنی‌های الکی و زودرس بودن نوزاد نام برد. ۲۲ درصد کودکان مبتلا به بیش فعالی- کم توجهی، مادرانی داشته‌اند که هنگام بارداری هر روز بیش از ۱۰ نخ سیگار کشیده‌اند. در واقع سیگار کشیدن مادر در دوران حاملگی موجب تغییراتی در ساختار شیمیایی مغز جنین(مشکل در عملکرد دوپامین که مربوط به رفتارهای بازدارنده است) می‌شود که هر کدام به نحوی در بروز علائم این اختلال در کودکان نقش داشته و علت بیش فعالی در کودکان به حساب می‌آیند.
۶- ناتوانی در درک ذهنیت افراد دلیل احتمالی بیش فعالی در کودکان
برخی از طرفداران نظریه ذهن معتقدند، علت بیش فعالی کودکان این است که آن‌ها در درک ذهنیت افراد مشکل دارند. یعنی آن‌ها توانایی حدس زدن احساسات و افکار احتمالی دیگران را ندارند. در نتیجه کارهای بدون فکر زیادی انجام می‌دهند که در ارتباطات اجتماعی آن‌ها اخلال ایجاد می‌کند. این کودکان در مقابل همسالان یا خانواده تقریبا همیشه به شیوه‌ای اشتباه و نامناسب واکنش نشان می‌دهند. به طور مثال نمی‌توانند چهره عصبانی و لحن خشمگین معلم را درک کنند و بارها وسط حرفش می‌پرند. در مورد این نظریه شواهد ضد و نقیضی وجود دارد ولی به نظر می‌رسد آموزش همدلی به کودکان بیش فعال، راهی برای جبران این مشکل باشد و به آن‌ها در مدیریت شرایط و نشانه‌هایشان کمک کند.
والدگری کودکان بیش فعال
بزرگ‌کردن کودکان بیش فعال می‌تواند برای والدین چالش‌برانگیز باشد. مدیریت موثر علائم بیش‌فعالی کودک شما می‌تواند بر شدت اختلال و ایجاد مشکلات جدی‌تر در طول زمان تاثیر بگذارد. هرچه زودتر به مشکلات فرزندتان رسیدگی کنید، احتمال این که بتوانید از شکست تحصیلی و اجتماعی و مشکلات مرتبط با آن(زهکاری یا سوءمصرف مواد مخدر) پیشگیری کنید بیشتر است. به‌عنوان یک والد بهتر است هرچه می‌توانید در مورد علائم و علت بیش فعالی در کودکان بیاموزید. حتما در این زمینه از یک روانشناس کودک کمک بگیرید و با دیگران، اطلاعات مفید را به اشتراک بگذارید. مهم است که همه بزرگسالانی که از کودک شما مراقبت می‌کنند (هر دو والد، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، مربی یا معلم‌های کودک، بستگان و پرستاران کودک) در مورد نحوه برخورد با رفتارهای مشکل‌ساز فرزندتان توافق داشته باشند. کار با یک متخصص می‌تواند به شما کمک کند تا درک بهتری از نحوه همکاری برای حمایت از فرزندتان داشته باشید.
بهتر است انتظارات، محدودیت‌های روشن و ثابتی را به کودک بیش فعال خود ارائه دهید. کودکان مبتلا به ADHD باید بدانند که دیگران دقیقا چه انتظاراتی از آن‌ها دارند. این کار به محدود کردن تمرکز کودکان بیش فعال بر روی چند رفتار خاص کمک می‌کند. همچنین روانشناسان کودک به والدین کودکان بیش فعال پیشنهاد می‌کنند تا کودک را متوجه ارتباط بین یک رفتار ناگهانی و بدون فکر(تکانشی) و پیامد منفی آن بکنند. گاهی اوقات، پیامدهای منفی به‌طور طبیعی از رفتار کودک ناشی می‌شود. با این حال، کودکان مبتلا به ADHD در برقراری ارتباط ذهنی بین رفتارهای خود و این پیامدها مشکل دارند. والدین می‌توانند با صحبت درباره این موقعیت‌ها به کودک دارای علائم بیش فعالی کمک کنند تا این ارتباطات را برقرار کند و از اشتباهات خود درس بگیرند.
اگر بیش فعالی کودک درمان نشود چه اتفاقی می‌افتد؟
وقتی روانشناس کودک تشخیص می‌دهد که فرزند شما دارای بیش فعالی است، شما ممکن است مضطرب شوید و بهترین راه را انکار یا گوش دادن به توصیه‌های عامیانه مثل: «ولش کنین بزرگ شه خوب میشه! ماهاام بچگیامون همین‌قدر شیطون و شلوغ بودیم! حالا چی شد؟ مگه ماها دکتر رفتیم آخه» بدانید. اما به نظر می‌رسد پیامدهای یک ADHD رها شده در کودکی می‌تواند برای خود کودک و اطرافیانش خیلی سخت تمام شود. بیش فعالی درمان نشده می‌تواند در هر مرحله زندگی مشکلاتی ایجاد کند.
در کودکی می‌تواند موجب مشکلاتی در مدرسه از قبیل یادگیری ضعیف و افت تحصیلی و گرفتن برچسب‌های «تنبل و خنگ» و در نتیجه افت عزت‌نفس شود. کودکان مبتلا به ADHD ممکن است برای کنترل احساسات خود دچار مشکل شوند. در تعاملات اجتماعی و دوست‌بابی مشکل داشته باشند. این کودکان همچنین در صورتی که اقدامات درمانی را دریافت نکنند، می‌توانند حتی بی‌فکرتر از قبل دست به اعمال مختلفی بزنند، بنابراین ممکن است آسیب زیادی بزند یا ببینند.
در نوجوانی نیز به دلیل نمرات ضعیف در سال‌های قبل، احتمال ترک تحصیل مطرح است. آن‌ها ممکن است دوستان کم یا نامناسبی داشته باشند. همچنین احتمالا در کنار آمدن با والدین خود مشکل داشته باشند. احتمال رفتارهای خطرناک مثل اعتیاد به نوشیدنی‌های الکلی، سیگار و سایر مواد مخدر، رفتارهای جنسی پرخطر، رانندگی‌های پر سرعت و آسیب‌زا، در نوجوانانی با بیش فعالی درمان نشده افزایش پیدا می‌کند.
در بزرگسالی، بیش فعالی درمان نشده به دلیل تشدید علائم، موجب مشکلاتی در روابط عاطفی یا کاری و خانوادگی می‌گردد. میزان طلاق، بیکاری، اعتیاد، عوض کردن مداوم شغل و خیانت در این افراد بیشتر است. همچنین اختلالات دیگری مثل افسردگی به جهت درمان نشدن بیش فعالی در کودکی و در نتیجه تجربه شکست‌ها و آسیب‌های مختلف در مراحل زندگی می‌تواند ایجاد شود.
اقدامات پیشگیرانه برای کاهش بروز بیش فعالی در کودکان در حال حاضر شناخته شده نیست. با این حال، تشخیص زودهنگام و درمان بیش فعالی کودکان و فعالیت‌های حمایتی شما می‌تواند شدت علائم را کاهش دهد و کیفیت زندگی کودکان مبتلا به بیش فعالی- نقص توجه یا بیش فعالی- تکانشگری را در آینده بهبود بخشد. نمونه‌های رفتاری انواع ADHD را می‌توانید در مقاله «علائم بیش فعالی کودکان» مطالعه کنید.
شما اولین بار چطور متوجه بیش فعالی در کودک خود شدید؟ فرزند شما چه علائم دیگری شبیه آن چه در این مقاله بیان شد، دارد؟ شما می‌توانید سوال‌ها و نظرات خود را درباره‌‌ی فرزندتان با ما در میان بگذارید.
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
بسیار مفید بود👌🏻
سپاس 🙏
کسی برای درمان بیش فعالی روانشناسی رو میشناسه به منم معرفی کنه؟ میخوام کارش خوب باشه
پیشنهاد می‌کنیم این سوال رو از والدینی با مشکل مشابه بپرسین و حتما درمانگری رو انتخاب کنین که علاوه بر مدرک دانشگاهی معتبر، به طور تخصصی با مراجعین کودک سر و کار داشته باشه. دقت کنین روانشناس کودک خوب برای فرزند شما صرفا یک ادم مشهور نیست بلکه روانشناس متخصصیه که کودک بتونه باهش به خوبی ارتباط بگیره و روند درمانی رو جلو ببره.
خیلی مقاله خوبی بود و چقدر خوب که روانشناسای کودک تاییدش کردن ادم میتونه اعتماد کنه .
بله تمامی مقالات کیدزی توسط روانشناسان کودک بررسی می‌شن . خوشحالیم این مقاله براتون مفید بوده.