کودکان در ابتدای تولد در نگاه والدین، مانند فرشته‌هایی هستند که بروز هیجان خشم برای آن‌ها محال به نظر می‌رسد. همه ما می‌دانیم، تماشای فرشته‌های کوچکمان که در کسری از ثانیه تبدیل به موجودی عصبانی و آسیب‌زننده می‌شوند، چقدر سخت است. اولین باری که هر کودکی نمی‌تواند خشمش را مدیریت کند و آن را تبدیل به رفتار پرخاشگرانه‌ای می‌کند، والدین متعجب می‌شوند و نمی‌دانند نحوه درست رفتار با کودک پرخاشگر چیست.
دقیقا از زمانی که فرزند شما در یک مهمانی بزرگ، دست کودک دیگری را گاز می‌گیرد یا با لگد به او ضربه می‌زند، پیدا کردن یک روش برخورد صحیح به نظر دشوار می‌رسد. اگر عکس‌العمل شما در جهتی باشد که این رفتار پرخاشگرانه را تثبیت کند احتمالا چند سال بعد در منزل خود یا مدرسه بچه‌ها شاهد دعواهای فیزیکی کودکان خواهید بود. شاید رفتار با کودک پرخاشگر همراه با فریاد و عصبانیت آسان باشد، اما به یاد داشته باشید، کودک شما هم از پرخاشگری لذت نمی‌برد. در این مقاله همراه ما باشید تا تکنیک‌های موثر رفتار با کودک پرخاشگر را مرور کنیم.
تکنیک۱-برای مهار پرخاشگری کودک، قانون‌های محکم و ثابتی را تعیین کنید
کودکان باید بدانند چه رفتاری مجاز است و چه رفتاری مجاز نیست. اطمینان حاصل کنید که همه مراقبان کودک هم، از قوانینی که شما برای رفتار با کودک پرخاشگر تعیین کردید؛ تبعیت می‌کنند. به قانون‌های خود پایبند باشید. تا آن‌جا که ممکن است، هر بار به اقدامات پرخاشگرانه فرزندتان، یکسان پاسخ دهید. هرچه قابل پیش‌بینی‌تر باشید، زودتر الگویی را ایجاد می‌کنید که فرزندتان آن را تشخیص دهد و انتظارش را داشته باشد. در واقع ملاکی که کودکان مطابق با آن بازخورد مثبت یا منفی دریافت می‌کنند، همان قانون‌های خانه و خانواده یا اصول تربیتی شما است. به طور کلی در برابر کودک عصبی و پرخاشگر باید رفتاری قاطع داشته باشید تا در مواقع لزوم بتوانید به او نه بگویید. اگر قدرت نه گفتن به کودک پرخاشگر خود را ندارید به شما توصیه می‌کنیم مقاله «آموزش نه گفتن به کودکان» را نیز مطالعه کنید.
تکنیک۲- راه‌های جایگزین پرخاشگری را به کودک معرفی کنید
یکی از راهکارهای مهم برای رفتار با کودک پرخاشگر و عصبی، ارائه راه‌های بهتر برای نشان دادن عصبانیت به کودک است. بچه‌ها می‌توانند مقداری از هیجان خشم خود را با لگد زدن به توپ، کوبیدن مشت به بالش، یافتن یک فرد بزرگسال برای میانجی‌گری اختلاف یا بیان احساس در قالب کلمات ساده مثل: «من واقعا عصبانی‌ام چون کتابمو به زور گرفتی.»، تخلیه کنند. ورزش، رقصیدن یا پیاده‌روی نیز ممکن است کمک‌کننده باشد. تشویق کودک به انجام کارهایی که از آن‌ها لذت می‌برد یا او را آرام می‌کند(مثل نقاشی کردن، راه رفتن، وقت گذراندن با حیوان خانگی، گوش دادن به موسیقی، کتاب خواندن، صحبت کردن با یک دوست امن، خوردن یک نوشیدنی سرد یا یک دمنوش و…) می‌تواند به تسلط مجدد او به اعصابش کمک کند.
در این راهکار، هدف این است که به فرزندتان بیاموزید احساسات خود را بشناسد، درک کند و در عین حال گزینه‌های دیگری را برای ابراز آن‌ها در نظر بگیرد. همچنین می‌توانید به او پیشنهاد کنید، از موقعیت‌ها و افرادی که او را خشمگین می‌کنند دور شود تا زمانی که بتواند راه بهتری برای پاسخ‌گویی محترمانه پیدا کند. توضیح دهید به جای این که اجازه دهد مشت‌هایش برای ضربه زدن به دیگران و وسایل، تصمیم بگیرند با مغزش به این رفتار فکر کند.
تکنیک۳- برای کاهش پرخاشگری کودک به او خودکنترلی را آموزش دهید
گاهی اوقات برای کنترل پرخاشگری کودک نیاز است به آن‌ها آموزش دهید. کودکان، توانایی ذاتی برای کنترل و مدیریت رفتار خود را ندارند. باید این مهارت، به آن‌ها آموزش داده شود. آموزش خودکنترلی به بچه‌ها، میزان رفتارهای پرخاشگرانه آن‌ها را کاهش می‌دهد. کودک به راهنمایی والدین نیاز دارد تا بتواند احساسات خود را تحت کنترل داشته باشد و قبل از هر رفتاری، به علت، انگیزه و پیامد آن فکر کند. شما می‌توانید همچنین راه هایی برای مدیریت احساسات به کودک پیشنهاد کنید.
به طور مثال آموزش مهارت حل مسئله به کودکان می‌تواند یکی از موثرترین راهکارهای رفتار با کودک عصبی باشد. به فرزند خود بیاموزید که بیش از یک راه برای حل هر مشکل وجود دارد و ارزیابی چندین راه حل بالقوه قبل از شروع تمام کارها مفید است. بنابراین، او را تشویق کنید تا حداقل ۳ راه ممکن برای حل یک مسئله را قبل از تصمیم‌گیری در مورد این که چه کاری انجام دهد، بررسی کند.
برای نمونه اگر دوستش به او توهین کرده است ۳ راه احتمالی از او بخواهید. مثلا: او را کتک بزند، به او قاطعانه بگوید کارش اشتباه است و حق ندارد دیگر، این گونه صحبت کند و با والدین یا معلم این موضوع را در میان بگذارد. مزایا و معایب هر کدام از این راه‌ها را بررسی کنید و توضیح دهید کم‌کم خودش باید بتواند در مواقعی که عصبانی می‌شود، کم آسیب‌ترین روش را انتخاب کند. برای آشنایی بیشتر با مهارت حل مسئله و تقویت آن در کودکان می‌تونید به مقاله «اهمیت مهارت حل مسئله درکودکان» مراجعه کنید.
تکنیک۴- محرک‌های پرخاشگری کودک را شناسایی کنید
شما می‌توانید برای رفتار با کودک پرخاشگر خود، برخی از الگوهای زمانی و مکانی که فرزند شما، پرخاشگرانه رفتار می‌کند را مشخص کنید. بررسی کنید پرخاشگری و عصبانتیت کودک کجا اتفاق می‌افتد؟ خانه؟ مهدکودک؟ مرکز خرید؟ آپارتمان مادربزرگ؟ یا فرقی نمی‌کند در هر جایی که فرزند شما در آن قرار دارد این اتفاق می‌افتد؟ اگر فقط در یک محیط اتفاق می‌افتد، ممکن است ویژگی آن محیط (به عنوان مثال: شلوغ بودن زیاد، داشتن نور زیاد، خیلی گرم بودن یا سرد بودن، و… ) این رفتار را تحریک می‌کند.رویدادهایی مانند تغییر اتاق کودک، جابه‌جایی خانه، به دنیا آمدن نوزاد جدید یا از دست دادن حیوان خانگی. هر کدام از این تغییرات می‌تواند باعث شود کودک شما احساس ناامنی کند و کمتر قادر به کنترل رفتار خود باشد.
این موارد محرک‌های رایج برای رفتار پرخاشگرانه در کودک هستند و به شما یک الگوی کلی از بروز پرخاشگری کودکتان می‌دهند. این الگو به شما کمک می‌کند بفهمید که دلیل احتمالی رفتار فرزندتان چه می‌تواند باشد. می‌توانید از این اطلاعات برای به حداقل رساندن محرک‌های پرخاشگری یا رفتار با کودک پرخاشگر خود استفاده کنید.
برای مثال ممکن است متوجه شوید که فرزندتان در زمان‌هایی مانند تعطیلات یا انتظار برای شروع کلاسها، پرخاشگری بیشتری نشان می‌دهد. شاید در این حالت نیاز داشته باشد موقعیت‌ها کمی ساختارمندتر باشند یعنی برنامه‌ریزی برای چنین زمان‌های آزادی وجود داشته باشد. احتمالا با چند راهکار ساده پرخاشگری کودک در این زمینه کاهش یابد. به طور مثال او می‌تواند در این زمان‌ها همراه با یک دوست مورد اعتماد شما، برای تعطیلاتش برنامه‌ریزی کند یا می‌تواند به کمک شما فهرستی از فعالیت‌های سرگرم‌کننده را تهیه کند یا حتی به عنوان یک دستیار به معلم خود برای آماده‌سازی کلاسها کمک کند. همه این موارد در اجرای یک راهکار موثر برای رفتار با کودک پرخاشگر به شما کمک می‌کند.
تکنیک۵-در کنترل خشم، الگوی کودک پرخاشگر باشید
اگر اجازه می‌دهید فرزندانتان شاهد درگیری‌هایی باشد که در خانه شما به وجود می‌آیند؛ حل شدن چالش‌ها به شیوه‌ای مسالمت‌آمیز را نیز به او نشان دهید. کودکان از بزرگسالان تقلید می کنند. روشی که شما خشم و ناامیدی خود را کنترل می‌کنید، بر فرزندتان تاثیر می‌گذارد. برای رفتار با کودک پرخاشگر از مهارت‌های مقابله‌ای مثبت(مانند انجام کاری که شما را آرام می‌کند یا دور شدن از یک موقعیت برانگیزاننده خشم) بهره بگیرید و احتمالا فرزندتان در موقعیت‌های مشابه نیز همین کار را می‌کند. برای اطلاعات بیشتر در این زمینه می‌توانید به مقاله «آموزش کنترل خشم به کودکان» مراجعه کنید.
دقت کنید در رفتار با کودک پرخاشگر مهم نیست چقدر عصبانی هستید، هرگز فریاد نکشید، کتک نزنید یا به فرزندتان نگویید که چه بچه بدی است. زمانی که با پرخاشگری، فرزندتان را وادار به تغییر رفتارش می‌کنید، او می‌آموزد که پرخاشگری کلامی و فیزیکی راه حلی برای زمان‌هایی است که عصبانی شده است. در عوض، با کنترل خلق و خوی خود و حفظ آرامش، الگوی خوبی برای فرزندتان باشید.
تکنیک۶-نسبت به پرخاشگری کودک عکس‌العمل فوری نشان دهید
بهترین رفتار با کودک پرخاشگر این است که وقتی فرزندتان را در حال پرخاشگری می‌بینید فورا او را متوقف کرده و پیامد‌های رفتارش را به او گوشزد کنید. این که صبر کنید تا برای بار سوم برادرش را بزند و بعد بگویید: «این رفتار درستی نیست! بسه!» تاثیری نخواهد داشت.
حتی می‌توانید کودک را برای مدت کوتاهی از موقعیت خارج کنید به طور مثال برای یک کودک پیش دبستانی، ۳یا ۴ دقیقه کافی است. برای یک کودک بزرگتر، با صلاحدید روانشناس فرزندتان می‌توانید در پاسخ به طغیان‌های پرخاشگرانه، امتیازی را برای او کم یا حذف کنید. مثلا: وقت تلویزیون دیدنش کاهش یابد یا پول توجیبی یک هفته‌اش قطع شود. دادن بازخورد به این دلیل است که او رفتار خود را با پیامد آن مرتبط کند و بفهمد که اگر ضربه بزند یا فریاد بکشد، ممکن است چیزی را که دوست دارد از دست بدهد.
تکنیک۷- درباره رفتار پرخاشگرانه کودک با او صحبت کنید
یکی از درست ترین شیوه‌ها در رفتار با کودک پرخاشگر این است که با او ، درباره علت پرخاشگری‌اش صحبت کنید. اجازه دهید فرزندتان کمی آرام شود سپس با آرامش درباره آن چه اتفاق افتاده حرف بزنید. بهترین زمان برای انجام این تکنیک در زمینه رفتار با کودک پرخاشگر، پس از آرام شدن او و قبل از این است که همه چیز را فراموش کند. این زمان در حالت ایدئال، ۳۰ دقیقه تا ۱ ساعت بعد از رخ دادن پرخاشگری کودک است. از او بپرسید که آیا می‌تواند توضیح دهد که چه چیزی باعث طغیان او شده است. مثلا: «فکر می‌کنی چرا این‌قدر از دست دوستت عصبانی شدی؟»
به کودک توضیح دهید که عصبانی شدن کاملا طبیعی است، اما هل دادن، ضربه زدن، لگد زدن یا گاز گرفتن، مورد تایید شما نیست. اگر فرزندتان نمی‌خواهد این موضوع را با شما در میان بگذارد، ممکن است با یک حیوان خانگی، عروسک یا دوست خیالی خود احساس راحتی کند. در این صورت شما می‌توانید این تکنیک را به وسیله یک بازی نمادین همراه با عروسک‌ها یا حیوانات اجرا کنید.
تکنیک۸- به جای رفتار پرخاشگرانه، روی رفتار خوب کودک تمرکز کنید
روانشناسان کودک اذعان می‌کنند یکی از راهکارهای کلیدی برای رفتار با کودک پرخاشگر این است که والدین توجه مثبت خود را در زمان‌هایی که کودک رفتار خوبی دارد به او نشان بدهند. مثلا وقتی که او به جای کشیدن تبلت از دست برادرش، نوبت را برای بازی کردن رعایت می‌کند، او را تحسین کنید و به او بگویید که چقدر به این رفتار او افتخار می‌کنید. حتی زمانی که کاری غیرعادی انجام نمی‌دهد به او توجه مثبت نشان دهید. اگر زمان شام رفتارش عاری از هر گونه پرخاشگری است، بگویید: «من واقعا رفتارتو موقع شام دوست دارم». به فرزندتان نشان دهید که خودکنترلی و حل تعارض رضایت‌بخش‌تر است و نتایج بهتری از هل دادن یا کتک زدن بچه‌های دیگر دارد.
تکنیک۹-در هر مرحله کنترل پرخاشگری، کودک را تشویق کنید
یک جدول مخصوص روی یخچال یا روی دیوار اتاق خواب کودک بزنید و زمانی که موفق شد عصبانیتش را کنترل کند، با یک برچسب رنگی به او جایزه بدهید. حدود ۲/۵ تا ۳ سالگی بهترین سن برای استفاده از این روش در برخورد با کودک پرخاشگر است. در این سن، برخی از کودکان شروع به درک مفهوم پاداش می‌کنند و احتمالا با چیزی به سادگی یک برچسب انگیزه می‌گیرند. همچنین به رفتار خوب بچه‌ها پاداش دهید، همیشه هدیه و جایزه لازم نیست. تعریف و تمجید به تنهایی قدرتمند هستند. روی اهداف مالی یا مادی تمرکز نکنید. در عوض، جوایزی مانند نیم ساعت وقت ویژه برای بازی کردن با دوستانش، در نظر گرفتن یک حق انتخاب ویژه در مورد شام خانواده یا فیلمی که در شب خانواده قصد دارند تماشا کنند، از جمله راهکارهای موثر در زمینه رفتار با کودک پرخاشگر است.
تکنیک۱۰- مسئولیت‌پذیری در برابر پرخاشگری را به کودک آموزش دهید
اگر پرخاشگری فرزندتان به اموال کسی آسیب می‌زند یا باعث مشکلی می‌شود، او باید کمک کند تا دوباره آن را اصلاح کند. این یک تکنیک مهم در زمینه رفتار با کودک عصبی است. برای مثال، او می‌تواند اسباب‌بازی شکسته خواهرش را، خودش به هم بچسباند، یا فرش را از تمام خرده بیسکوئیت‌هایی که با عصبانیت پرتاب کرده است، تمیز کند.
در رفتار با کودک پرخاشگر، این عمل را نه به عنوان یک تنبیه یا مجازات، بلکه نتیجه طبیعی یک اقدام پرخاشگرانه معرفی کنید. مثلا بگویید: این کاری است که هر کسی، در صورت شکستن چیزی، باید انجام دهد. همچنین مطمئن شوید که فرزندتان متوجه می‌شود که باید در صورت انجام این نوع رفتار، عذرخواهی کند. عذرخواهی او ممکن است در ابتدا غیرصادقانه به نظر برسد، اما این درس را در نهایت یاد می‌گیرد که یکی از قسمت‌های عذرخواهی صحیح، علاوه بر پذیرفتن اشتباه، ارائه پیشنهاد برای جبران آسیب است. می‌توانید برای اطلاعات بیشتر در این زمینه به مقاله «آموزش عذرخواهی به کودک» در وبلاگ کیدزی مراجعه کنید.
تکنیک۱۱- تسلیم عصبانیت یا رفتار پرخاشگرانه کودک نشوید
در مسیر رفتار با کودک پرخاشگر، این موضوع را فراموش نکنید که قانون‌های شما در اکثر مواقع قابل تغییر نیست مگر شرایط خاصی پیش بیاید. تغییر اصول تربیتی در موقعیت‌های مختلف، کاری اشتباه است. به عنوان مثال: اگر فرزند شما در سوپر مارکت برای خرید یک خوراکی خاص شروع به لگد زدن به شما می‌کند، تسلیم پرخاشگری او نشوید و آن را نخرید. دریافت خوراکی در این موقعیت پاداش‌دهنده است و رفتار نامناسب او را تقویت می‌کند. در واقع تسلیم خواسته کودک شدن از موارد ممنوعه در زمینه برخورد با کودک پرخاشگر است.
تکنیک۱۳- مشاهده خشونت مجازی را برای کودک به حداقل برسانید
هرگز تاثیر بازی‌های رایانه‌ای خشن بر کودکان و شبکه‌های اجتماعی را دست‌کم نگیرید. این روزها در شبکه‌های اجتماعی، انواع پرخاشگری در قالب ویدئوهای آزار و اذیت دیگران، کامنت‌های توهین آمیز، موسیقی‌های اعتراضی (مثل رپ) یا اخبار جرم و جنایت به اشتراک گذاشته می‌شود. همچنین گاهی اوقات فیلم‌ها یا بازی‌های دیجیتالی مملو از فریاد، تهدید، هل دادن و کتک زدن هستند و برای کودکان در نظر گرفته نشدند. یکی از اثرات منفی حضور زودهنگام کودکان در شبکه‌های اجتماعی، تماشای این گونه فیلم‌ها و انیمیشن‌های نامناسب یا انجام این بازی‌ها برای کودکان، یادگیری و عادی‌سازی پرخاشگری است. بنابراین سعی کنید علاوه بر نظارت بر هر کدام این موارد در مورد زمان استفاده کودکتان از آن‌ها، دقت کنید. به خصوص اگر او مستعد پرخاشگری است.
آکادمی اطفال آمریکا، والدین را تشویق می‌کند که رسانه‌های مناسب سن کودکان را برای این کار انتخاب کنند و مدت زمان استفاده از صفحه‌های نمایش مختلف را به ۱ ساعت در روز محدود کنند. این سازمان همچنین از والدین می‌خواهد برای نظارت بیشتر،َ با فرزند خود فیلم‌های مناسب آن‌ها را تماشا کنند و در مورد آن صحبت کنند.
اگر تصمیم دارید روی بازی‌های کودک خود هم نظارت داشته باشید، بهتر است اپلیکیشن‌هایی را که برای کودکان و با هدف ارتقای مهارت‌های آن‌ها ساخته شده‌اند را در اختیارشان بگذارید. در اپلیکیشن همبازی شما می‌توانید یک شهربازی مجازی را در اختیار فرزندتان قرار دهید؛ بدون این که نگران باشید این بازی‌ها تاثیر منفی بر آن‌ّها داشته باشند. در واقع کار نظارتی، از عهده شما برداشته شده و توسط روانشناسان این برنامه انجام می‌شود تا هر بازی از ابعاد مختلف بررسی شود.
بار کنترل پرخاشگری فرزندتان را به تنهایی به دوش نکشید
در این مقاله تلاش کردیم راهکارهای مختلفی برای رفتار با کودک پرخاشگر ارائه دهیم، اما برخی از کودکان بیشتر از بقیه مشکل پرخاشگری دارند. اگر رفتار پرخاشگرانه کودک شما مکرر و شدید است، در مدرسه و سایر فعالیت‌های او تداخل ایجاد می‌کند و منجر به حملات فیزیکی می‌شود، با روانشناس کودک مشورت کنید. با هم می‌توانید ریشه مشکل را پیدا کنید. گاهی اوقات یک اختلال یادگیری یا رفتاری تشخیص داده نشده پشت پرخاشگری و عصبانیت کودک است یا گاهی پرخاشگری به مشکلات خانوادگی یا عاطفی مربوط می‌شود. شما می‌توانید تمامی علت‌های احتمالی این رفتار را در مقاله «علت پرخاشگری کودک چیست؟» مطالعه کنید.
دقت کنید منبع پرخاشگری و عصبانیت کودک هرچه که باشد، یک روانشناس می‌تواند به فرزند شما کمک کند تا عواملی را که منجر به چنین رفتارهایی می‌شود رفع کند و یاد بگیرد که در آینده آن‌ها را کنترل کند. نگران نباشید ما در تیم کیدزی در تمام این مسیر همراه شما هستیم. شما برای رفتار با کودک پرخاشگر خود از چه تکنیکی استفاده می‌کنید؟ همچنین می‌توانید در قسمت مربوط به نظرات این مقاله که در پایین صفحه واقع است، سوالات و پیشنهادات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
سوالات متداول
گلنار رضازاده هستم بازی درمانگر و روان درمانگر کودک، فارغ التحصیل کارشناسی ارشد مشاوره خانواده از دانشگاه خوارزمی تهران. از سال ۱۳۹۴ به صورت تخصصی در حوزه بازی‌درمانی، آموزش مهارت‌های زندگی کودک، فرزند پروری و مدیریت استرس والدین مشغول به کار بوده‌ام. باتوجه به اینکه محتوای حوزه کودک بسیار حساس و مهم است، تمامی منابع و مطالب تولید شده در بلاگ کیدزی را پیش از انتشار بررسی می‌کنم.
زهرا سادات طالبیان هستم روانشناس کودک، دارای مدرک کارشناسی روانشناسی بالینی از دانشگاه فردوسی مشهد و کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی از دانشگاه یزد. از سال ۱۳۹۲ به صورت تخصصی در حوزه‌های بازی درمانی، درمانگری کودک( تشخیص و درمان اختلالات مختلف)، آموزش مهارت‌های زندگی به بچه‌ها و فرزندپروری مثبت، فعالیت کرده‌ام. در تیم کیدزی به‌عنوان نویسنده و روانشناس کودک، تلاش می‌کنم مطالب مربوط به کودکان و دغدغه‌های والدین را در قالب مقالات آموزشی ارائه دهم.
پرخاشگری بچه ها خیلی زیاد شده و ما دائما تو مدرسه با این مسئله درگیریم . به نظرم مقاله خوبی بود و برای رفتار درست با بچه های پرخاشگر تو مدرسه بهمون کمک میکنه.ممنون.
بله دقیقا پرخاشگری کودکان یکی از چالش های مهم معلمان در مدارسه. امیدواریم این مقاله به شما و دیگر معلمان در این زمینه کمک کنه.